10 Նոյեմբեր 2008-ին, Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքի մահուան 70-րդ տարելիցին առիթով պաշտպանութեան նախարար Վէճտի Կէօնիւլը Պրիւքսէլի մէջ հռետորական հարց մը տուաւ. ՙԹուրքիան ազգային պետութիւն կ’ըլլա՞ր արդեօք, եթէ Եգէական Ծովու աւազանին մէջ յոյները, իսկ Թուրքիոյ շատ վայրերու մէջ հայերը շարունակէին ապրիլ՚: Թուրքիոյ դեսպանատան մէջ կազմակերպուած հաւաքոյթի ընթացքին Կէօնիւլը յիշեցուց, որ մինչեւ հանրապետութեան հիմնադրումը Անգարան բնակեցուած էր հրեաներով, իսլամներով, յոյներով եւ հայերով: Քննադատութեանց թիրախը յայտնուած Թուրքիոյ պաշտպանութեան նախարարը մէկ օր ետք յայտարարեց, թէ զինք ճիշդ չեն հասկցած:

 

Իրականութեան մէջ, Կէօնիւլը ակամայօրէն, սեղմ կերպով ներկայացուցեր էր ժամանակակից Թուրքիոյ հիմնադրման ամենադաժան, բայց նաեւ ճակատագրական դրուագներէն քանի մը հատը` պատերազմը եւ յաղթանակը արեւմուտքի մէջ` Յունաստանի, արեւելքի մէջ` Հայաստանի դէմ, Յունաստանի մէջ բնակող թուրքերու եւ Թուրքիոյ մէջ բնակող յոյներու փոխանակութիւնը 1923-ին: Թուրքիոյ հիմնադրման նախորդեր էին Օսմանեան Կայսրութեան տարածքին հայկական կոտորածները 19-րդ դարու վերջերուն, ապա 1909-ին` Կիլիկիոյ մէջ, իսկ 1915-ի` պետականօրէն ծրագրուած եւ իրականացուած ցեղասպանութեամբ, հայ ժողովուրդը գրեթէ ամբողջութեամբ արմատախիլ եղած էր կայսրութեան խորքերուն, Արեւմտեան Հայաստանի ու Արեւելեան Հայաստանի մէկ հատուածին մէջ:

 

Թուրք գիտնական Ճենկիզ Աքթարն ընդգծեց, թէ ՙԱստուած է ստիպած Կէօնիւլը, որ խօսի՚: Ան նախարարին միտքերը ՙխոստովանութիւն՚ որակեց: Թրքական ՙԶաման՚ թերթը հարց տուաւ. նախարար Կէօնիւլը իշխող ՙԱրդարութիւն Եւ Զարգացում՚ կուսակցութեա՞ն, թէ՞ երիտթրքական ՙՄիութիւն Եւ Յառաջդիմութիւն՚ կուսակցութեան անդամ է:

 

Սթամպուլի հայ եւ յոյն համայնքներէն աւելի քան յիսուն հոգի, ինչպէս նաեւ` մէկուկէս տասնեակ թուրքեր բաց նամակով իրենց զայրոյթը փոխանցեցին Թուրքիոյ վարչապետին: ՙՀանրապետութեան հռչակումէն առաջ եւ ետք պատահած դէպքերուն պատճառով յատկապէս ոչ-իսլամ բնակչութեան թիւը արտակարգ անկումներ կրեց: Նախարարը կը գովաբանէ յոյներու փոխանակութիւնը: Միլիոնաւոր մարդիկ դարերէ ի վեր իրենց հողերէն, շրջապատէն, լեռներէն, դաշտերէն փրցնելով գաղթի ենթարկելը եւ ապա այդ արարքը գովաբանելը տարօրինակ է: (Կէօնիւլն) իր երկրորդ արտայայտութեան մէջ ո°չ միայն բաւարարուած է հայկական տեղահանութիւնը վաւերական նկատելով` ըլլայ ան ցեղասպանութիւն, սպանդ կամ փոխանակութիւն, այլ նաեւ այն տպաւորութիւնը կը ձգէ, որ կարծես Աթաթուրքն ալ որոշ չափով վաւերացուցած է այս արարքը՚,- նամակին մէջ կը նշէին անոնք` ընդգծելով, որ փոքրամասնութեանց ՙցեղային մաքրագործման՚ քաղաքականութիւնը յանցանք է, անկախ անկէ, թէ զայն ո՛վ իրագործած է:

 

1960-ական թուականներու սկիզբին, թուրք պատմաբան Տողան Աւճըօղլուն իր ՙԱզգային-Ազատագրական Պայքարի Պատմութիւնը՚ եռահատորեակին մէջ յառաջ քաշեց եւ հիմնաւորեց այն դրոյթը, որ Թուրքիոյ մէջ իրականութեան մէջ չէ եղած ազգային-ազատագրական պայքար, այլ` եղած է պայքար ազգային փոքրամասնութեանց` հայոց եւ յոյներու դէմ:

 

Թուրքիոյ Հանրապետութեան – որու սահմանները հաստատուեցան Մոսկուայի ու Կարսի, ապա Լոզանի պայմանագիրներով – մէջ առաջին մարդահամարը կատարուած է 1927-ին. բնակչութեան թիւը 13.6 միլիոն հոգիէ աւելի էր, որոնց ընդամէնը 2.5 տոկոսը կը կազմէին փոքրամասնութիւնները` հայերը, յոյները եւ հրեաները:

 

Լոզանի պայմանագիրով` փոքրամասնութիւն կը նկատուէին ոչ-իսլամ այս երեք հաւաքականութիւնները միայն, իսկ միւսները, որոնք թուրք չէին, բայց քրիստոնէութիւն կամ իսլամ կը դաւանէին, թուրք նկատուեցան: Առաջին կարգին անտեսուեցան ասորիները, արաբներն ու քիւրտերը. վերջիններս համարուեցան լեռնային թուրքեր: Հանրապետութեան հիմնադրման շրջանին քիւրտերուն թիւը առնուազն քանի մը միլիոն էր:

 

Օսմանեան Կայսրութեան փլուզման հետեւանքով բազմաթիւ երկիրներ անկախացան: Միայն երկու ազգեր` հայերն ու քիւրտերը, չնայած եւրոպացիներու եւ ամերիկացիներու խոստումներուն, չունեցան իրենց պետութիւնը կամ ինքնավարութիւնը: Աւելին, հայ ժողովուրդը Առաջին Աշխարհամարտի եւ Օսմանեան Կայսրութեան փլուզման առաջին եւ ամենամեծ զոհը դարձաւ:

 

1919-1920 թուականներուն Օսմանեան Կայսրութեան փլատակներու մէկ մասին վրայ ընթացքի մէջ էր քեմալական շարժումը, զոր կը ղեկավարէր ժամանակակից Թուրքիոյ հիմնադիր Մուսթաֆա Քեմալը (յետագային` Աթաթուրք): Քեմալը 29 տարեկանին մասնակցեր էր երիտթուրքերու 1908 թուականի յեղափոխութեան, իսկ անոնց իշխանութեան տարիներուն` զինուորական էր:

 

Մուտրոսի 30 Հոկտեմբեր 1918-ի զինադադարէն ետք, երբ Օսմանեան Կայսրութիւնը բրիտանացիներէն հաշտութիւն խնդրեց ծանր պայմաններով, Քեմալը ձգեց Սթամպուլը եւ ուղեւորուեցաւ այն շրջանները, որոնք 1920-ի Օգոստոսին կնքուելիք Սեւրի դաշնագիրով Հայաստանի անբաժանելի մասը պէտք է դառնային:

 

1919-ի վերջերուն, Քեմալի համակիրներուն` քեմալականներու շարժման կեդրոնը դարձաւ Էնկիւրիւն (Անգարա): Այդ ոյժերուն կորիզը կը կազմէին Փոքր Ասիոյ մէջ գործող գիւղացիական զինուած ջոկատները: Անոնք կը պայքարէին երկու ճակատով. արեւմուտքին` Յունաստանի, արեւելքին` Հայաստանի Հանրապետութեան դէմ:

 

Աթաթուրքի քաղաքական գործունէութեան կարեւորագույն դրուագներէն առաջինը Էրզրումի քոնկրէսի բացման արտասանած ճառն էր 23 Յուլիս 1919-ին: Էրզրումի մէջ 23 Յուլիսէն մինչեւ 7 Օգոստոսը գումարուեցաւ ՙԱրեւելեան Վիլայէթներու Իրաւանց Պաշտպանութեան՚ քոնկրէսը Քեմալի նախաձեռնութեամբ եւ նախագահութեամբ. ընդունուած է այդ քոնկրէսը նկատել արդի Թուրքիոյ առաջին ժամանակաւոր կառավարութիւնը: Նոյն տարուայ 4-11 Սեպտեմբերին Սվազի մէջ (Սեբաստիա) կայացաւ Անատոլուի եւ Ռումելիոյ իրաւանց պաշտպանութեան ընկերութեանց համաթրքական երկրորդ քոնկրէսը, զոր աւելի ներկայացուցչական էր. կը մասնակցէին 33 պատգամաւորներ Անատոլուի (Փոքր Ասիա) եւ Ռումելիոյ (Եւրոպայի մէջ թրքական տիրապետութեան տակ գտնուող տարածքներ) վիլայէթներէն: Քեմալը չճանչցաւ Մուտրոսի զինադադարով որոշուած սահմանները` հայկական, յունական եւ արաբական պետութեանց ստեղծման գաղափարը:

 

Էրզրումի քոնկրէսի բանաձեւին եւ հռչակագիրին (մանիֆեսթ) մէջ քեմալականներն իրենց յաւակնութիւնները կը յայտնէին այն տարածքներուն նկատմամբ, որոնք 10 Օգոստոս 1920-ի Սեւրի պայմանագիրով եւ Ա. Մ. Ն.ի նախագահ Ուիլսընի 22 Նոյեմբերի իրաւարար վճիռով պէտք է անցնէին Հայաստանին: Քոնկրէսին մասնակիցները կը մատնանշէին Տրապիզոնի, Էրզրումի, Սվազի, Տիարպէքիրի, Խարբերդի, Վանի եւ Պիթլիսի վիլայէթները`զանոնք սեպելով մէկ ամբողջութիւն:

 

Քեմալական շարժման ճնշման տակ, սուլթանը 1919-ի Հոկտեմբերի սկիզբին ստիպուած եղաւ արձակել Տամատ Ֆէրիտ փաշայի առաջին կառավարութիւնը (4 Մարտ-2 Հոկտեմբեր 1919) եւ նշանակել նոր կառավարութիւն Ալի Ռըզա փաշայի գլխաւորութեամբ (2 Հոկտեմբեր 1919-8 Մարտ 1920): 1920-ի սկիզբին Պոլսոյ մէջ բացուած օսմանեան խորհրդարանը 28 Յունուարին ընդունեց Ազգային Ուխտը, որ Թուրքիոյ անկախութիւնը հռչակեց մինչեւ Մուտրոսի զինադադարը գոյութիւն ունեցած սահմաններուն մէջ` առանց արաբական շրջաններուն:

 

Ազգային Ուխտին երկրորդ կէտը կը վերաբերէր Կարսի, Արտահանի ու Պաթումի շրջաններուն եւ ուղղուած էր այդ տարածքներուն նկատմամբ Հայաստանի ու Վրաստանի ունեցած անվիճելի իրաւանց դէմ: Հինգերորդ կէտը Օսմանեան Կայսրութեան մէջ ազգային փոքրամասնութեանց ճանաչումն ու անոնց իրաւանց յարգումը անմիջական կախման մէջ կը դնէր դրացի երկիրներու իսլամ բնակչութեան իրաւանց ճանաչումէն:

 

Քեմալականները 1919-ի ամրան կը յայտարարէին, որ յոյներու կամ հայոց յարձակումներուն համարժէք պատասխան պիտի տրուի: Ատկէ բացի, անոնք յոյներն ու հայերը մեղադրեցին իսլամներու նկատմամբ ՙգազանութիւններ՚ իրականացնելու համար. ՙԿովկասի մէջ հայերը թուրքերուն նկատմամբ ջարդեր իրականացուցեր են, իսլամները ոչնչացնելու անոնց քաղաքականութիւնը բացայայտուեցաւ, ընդ որուն` հայերն այսօր ալ պատրաստ են յարձակելու մեր տարածքին վրայ՚:

 

24 Ապրիլ 1920-ին Քեմալը պատգամաւորներուն տեղեկացուց Մեծն Բրիտանիոյ արտաքին գործոց նախարարի ներկայացուցած երկու պահանջները թուրքերուն. առաջին` դադրեցնել ռազմական գործողութիւնները դաշնակից ոյժերուն, այդ թիւին` յոյներուն դէմ, երկրորդ` ՙվերջ դնել հայոց ջարդերուն՚: Հայկական ջարդերու յայտարարութիւնները ՙանհեթեթ սուտ՚ որակելով` Քեմալն իր ելոյթին մէջ կ’ըսէր. ՙՄեր երկրին տարածքը բոլորին յայտնի է: Ո՞վ կ’ըսէ, թէ ուր տեղի ունեցած են կամ տեղի կ’ունենան հայոց կոտորածները: Ես չեմ ուզեր խօսիլ համաշխարհային պատերազմի ցաւալի իրադարձութեանց մասին: Անթանթի երկիրներուն պնդումները անցեալին չեն վերաբերիր: Յայտարարելով, որ ներկայիս մեր երկրին մէջ կոտորած տեղի կ’ունենայ, անոնք կը պահանջեն զայն դադրեցնել՚:

 

Քեմալը ներկայացուց հայ եւ յոյն խաղաղ բնակչութեան հանդէպ իր կեցուածքը. ՙԵթէ Անատոլուի մէջ բնակող հայերն ու յոյները չընդդիմանան մեր գործողութեանց ու ազգային ձգտումներուն, անոնք երջանիկ ու ապահով կեանք կ’ունենան եւ որեւէ հետապնդման չեն ենթարկուիր: Անատոլուի մէջ բնակող խաղաղ հայ բնակչութիւնը ամէն հետապնդումէ պաշտպանելը մենք մեր կարեւոր պարտքը նկատեցինք՚:

 

Անգլիական զօրքերը 1920-ի Մարտի կէսերուն գրաւեր էին Պոլիսը, ուր անոնք ռազմական դրութիւն մտցուցին, օսմանեան խորհրդարանը ցրեցին, երեսփոխաններուն մէկ մասը ձերբակալեցին ու աքսորեցին, իսկ Ապրիլին կառավարութեան ղեկավարի` մեծ վեզիրի պաշտօնը երկրորդ անգամ (5 Ապրիլ-21 Հոկտեմբերի 1920) զբաղցուց անգլիամէտ նկատուող Տամատ Ֆէրիտ փաշան:

 

23 Ապրիլին Անգարայի մէջ, Մուսթաֆ‎ա Քեմալի նախագահութեամբ գումարուեցաւ Թուրքիոյ Ազգային Մեծ Ժողովը, զոր ինքն իրեն հռչակեց միակ կառավարութիւնը Օսմանեան Կայսրութեան տարածքին վրայ:

 

Փաստօրէն, ժամանակակից Թուրքիոյ տարածքին վրայ 1920-ական թուականներու առաջին երկու տարիներուն կը գործէր երկու իշխանութիւն` Ազգային Ուխտի եւ Անգարայի Ազգային Մեծ Ժողովի կառավարութիւնները: Եթէ Սթամպուլի կառավարութիւնը օրէ ցօր կը կորսնցնէր էր իշխանութիւնը եւ կը հեղինակազրկուէր, ապա քեմալականները նորանոր տարածքներ կ’առնէին իրենց վերահսկողութեան տակ:

 

Եւ այսպէս Օսմանեան Կայսրութեան փլատակներու մէկ մասին վրայ վեր բարձրացաւ Թուրքիոյ Հանրապետութիւնը, որու հիմքին դրուեցաւ թրքականութիւնը, զոր աւելի յայտնի է քեմալականութիւն անունով: Օսմանեան շրջանին կամ իսլամական ինքնութեան պատկանած ամէն ինչ աստիճանաբար ճնշուեցաւ նոյն ինքն հասարակութեան ներսը:

 

Թուրքիոյ արտաքին եւ ներքին քաղաքականութեան վրայ մեծ ազդեցութիւն ձգեց Աթաթուրքի ՙԴէպի Արեւմուտք՚ կոչը: Ան Թուրքիան կտրեց օսմանեան ու իսլամական արմատներէն եւ հանրապետութիւնը շրջեց դէպի Արեւմուտք` ատիկա համարելով զարգացման ճշմարիտ եւ միակ ուղին:

 

2 Նոյեմբեր 1922-ի քայլով, կրօնն ու քաղաքական իշխանութիւնը իրարմէ բաժնուեցան Թուրքիոյ մէջ. սուլթանական սահմանադրական միապետութիւնը վերացուեցաւ: Նոյն ամսուն, սուլթան Մեհմէտ Զ. Վահիտէտտինը (1918-1922) բրիտանացիներուն օգնութեամբ հեռացաւ երկրէն:

 

Մուսթա‎ֆա Քեմալը որոշած էր սուլթանութիւնը աւելի շուտ վերացնել, բայց ան յարմար առիթի կը սպասէր: Այդ առիթը, ինչպէս նկատել կու տայ ամերիկացի պատմաբան Սթեն‎ֆորտ Շոուն, ընձեռեցին եւրոպացիք` դաշնակիցները: ՙԱնոնք Լոզանի պայմանագիրը վերանայելու նպատակով հրաւիրեցին ինչպէս Սթամպուլի սուլթանական, այնպէս ալ Անգարայի թուրք ազգայնականներու կառավարութիւնները: Բոլորը ջախջախելէ յետոյ Մուսթա‎ֆա Քեմալը իշխանութիւնը պիտի չկիսէր Սթամպուլի կառավարութեան հետ, որ համագործակցեր էր դաշնակիցներուն հետ՚, - ըսած է Շոուն:

 

Խորհրդարանի որոշումով 1924-ի Մարտին խալիֆայութիւնը վերացուցած քեմալականները Էրզրումի եւ Սվազի քոնկրէսներուն մէջ հանդէս եկած էին ՙխալիֆայութիւնը, սուլթանութիւնը, ազգային անկախութիւնն ու օսմանեան պետութեան ամբողջականութիւնը՚ ամէն գնով պաշտպանելու օգտին:

 

Խալի‎ֆ‎այութեան վերացումէն ետք փակուեցան իսլամական դատարանները, ներմուծուեցաւ կրթական աշխարհիկ համակարգ: Հոգեւորական չեղողները կրօնական զգեստ կրելու իրաւունք չունէին, պաշտօնեաներուն պարտադրուեցաւ կրել արեւմտեան բաճկոն եւ գլխարկ, ֆէս կրելը յանցանք յայտարարուեցաւ, իսլամական տոմարը (Հիճրա) փոխարինուեցաւ գրիգորեան տոմարով, ընդունուեցաւ Քրիստոսի ծննդեան հիման վրայ թուարկութիւնը, որպէս հանգստեան օր Կիրակին փոխարինեց Ուրբաթը, ներդրուեցաւ զուիցերիական քաղաքացիական օրէնսգիրքը: Աշխարհիկութեան պահպանման առաքելութիւնն իր վրայ վերցուց զինուորականութիւնը:

 

Մուսթաֆա Քեմալի կարեւորագույն նորարարութիւններէն էր արաբական գիրերը լատինատառ այբուբէնով փոխարինելը 1928-ին, որով, ըստ էութեան, խզում մըն ալ յառաջացաւ Թուրքիոյ Հանրապետութեան եւ Օսմանեան Կայսրութեան, դէպի Արեւմուտք թեքուող Թուրքիոյ եւ իսլամական Արեւելքի միջեւ:

 

Աթաթուրքն իր նախագահութեան տարիներուն մշակեց եւ 1931-ին ներկայացուց Թուրքիոյ զարգացման եւ կառավարման հայեցակարգը, որ յայտնի է ՙվեց նետեր՚ կամ ՙքեմալականութիւն՚ անունով: Այդ ՙվեց նետեր՚ն էին հանրապետականութիւնը, ժողովրդականութիւնը, աշխարհիկութիւնը, յեղափոխականութիւնը կամ բարեփոխականութիւնը, ազգայնականութիւնը, էթաթիզմը կամ պետական դրամատիրութիւնը:

 

1924-ի Ապրիլին խորհրդարանն ընդունած էր Սահմանադրութիւնը, որու դրոյթներով` նոյն ինքն խորհրդարանը կ’ընտրէր երկրին նախագահը: Քանի որ Մուսթա‎ֆա Քեմալը նաեւ միակ եւ իշխանական Ժողովրդա-Հանրապետական Կուսակցութեան առաջնորդն էր, միակուսակցականութեան պայմաններուն մէջ անոր ձեռքին էր կեդրոնացած ողջ իշխանութիւնը: Քեմալի ՙմէկ հոգիի իշխանութիւն՚ հաստատելու տիրազօր (աւթորիթար) քաղաքականութեան դէմ էին անոր մերձաւորագոյն շրջապատի գործիչները, այդ թիւին` Ռաու‎ֆ Օրպէյը, Ալի Ֆուատ Ճեպէսոյը, Քեազիմ Գարապէքիրը եւ Ատնան Ատիվարը:

 

Գարապէքիրը 1924-ի Նոյեմբերին համահիմնադրեց Յառաջդիմական Հանրապետական Կուսակցութիւնը եւ դարձաւ անոր ղեկավարը: Սակայն շուտով Քեմալը Գարապէքիրը մեղադրեց քրտական խռովութեանց օժանդակելու, ինչպէս նաեւ իր դէմ Իզմիրի մէջ մահափորձ կազմակերպելու փորձի համար: Կուսակցութիւնը գոցուեցաւ, Գարապէքիրն ու անոր համակիրներուն մէկ մասը ձերբակալուեցան, 15 հոգի կախաղան բարձրացուեցաւ, քանի մը հոգի, այդ թիւին` Ռաուֆ Օրպէյը, արտաքսուեցան: Հակառակ անոր, որ Գարապէքիրը հեռացաւ քաղաքականութենէն, սակայն մինչեւ Քեմալի մահն ստիպուած էր ապրելու ոստիկանութեան հսկողութեան տակ:

 

Քաղաքական ասպարէզին մէջ Գարապէքիրը չէզոքացնելէ քանի մը տարի յետոյ` 1930 թուականին, Մուսթաֆա Քեմալը իր հաւատարիմ գործընկերներէն` տարիներ առաջ վարչապետ եղած եւ այդ օրերուն Փարիզի մէջ դեսպան Ալի Ֆեթհի Օքեարին առաջարկեց հիմնադրել Ազատ Հանրապետական Կուսակցութիւնը: Աթաթուրքը հաւանաբար մտադիր էր բազմակուսակցական համակարգ հաստատելու Թուրքիոյ մէջ: Կարճ ժամանակ ետք, երբ ընտրապայքարին մէջ պարզ դարձաւ, որ Մուսթաֆա Քեմալի առաջարկով հիմնադրուած ՙընդդիմադիր՚ կուսակցութիւնը հանրութեան շրջանին մէջ ժողովրդականութիւն կը վայելէ, Ազատ Հանրապետականը օրէնքէ դուրս հռչակուեցաւ եւ հիմնադրումէն քանի մը ամիս ետք գոցուեցաւ:

 

Ազատ Հանրապետականի հանդէպ դրական վերաբերմունք ցուցաբերեցին ո°չ միայն ազատական հայեացքներու տէր թուրքերը, այլեւ` կրօնամոլներն ու հասարակութեան դժգոհ հատուածը, ինչը պարզապէս վտանգաւոր էր Մուսթա‎ֆա Քեմալի մենատիրութեան համար: Իսմէթ Ինէօնիւն եւ միւս ընկերները հասկցան ու Մուսթա‎ֆ‎ա Քեմալին հաւաստիացուցին, որ բազմակուսակցական համակարգի անցման փորձը չափէն դուրս վտանգաւոր է:

 

Տիրազօր միակուսակցական համակարգը շարունակուեցաւ նաեւ Քեմալի մահէն ետք` մինչեւ 1946 թուականը:

 

Թուրքիոյ Հանրապետութիւնը, դասական իմաստով, ո՛չ միայն ազգայնամոլութեան հասնող ազգային, այլ, նախ եւ առաջ, ցեղապաշտական պետութիւն էր` հիմնուած թուրք ազգի եւ Աթաթուրքի պաշտամունքին վրայ: Մուսթաֆ‎ա Քեմալի ՙԵրանի՜ անոր որ թուրք եմ կ’ըսէ՚ խօսքերը դրուեցան Թուրքիոյ Հանրապետութեան գաղափարական հիմքին` ցոյց տալու համար թուրքերու գերիշխող դիրքը միւս ազգերուն նկատմամբ:

 

Սթալինը Մուսթա‎ֆա Քեմալը ‎ֆաշիստ կը համարէր, Հիթլէրն ու Մուսոլինին կ’ըսէին, որ ան կոմունիստ է, միւսները զայն բռնապետ կ’անուանէին, մինչդեռ թուրքերը անոր տուին ՙԱթաթուրք՚՝ ՙթուրքերու հայր՚ անունը:

 

ՙԵրիտասարդ Մուսթաֆա Քեմալը ինչպէս ազգայնական գաղափարներու, այնպէս ալ արեւմտեան եւ հրէական մշակոյթներու ազդեցութեան ենթարկուած էր՚, - նկատել կու տայ Վիրճինիայի համալսարանի հոգեբանութեան փրո‎ֆ‎եսոր, ՙԱնմահն Աթաթուրք. Հոգեբանական Կենսագրութիւն՚ գիրքի համահեղինակ, ազգութեամբ թուրք Վամիք Վոլքանը:

 

Առաջին Համաշխարհային Պատերազմի մասին բրիտանական ՙԹայմզ՚ի` 1915-1922 թուականներուն հրատարակած 22 հատորնոց ՙՊատերազմի Պատմութիւնը՚ աշխատութեան մէջ կ’ըսուի, որ ՙծագումով սալոնիկցի հրեայ՚ Մուսթաֆա Քեմալը ՙազգայնական շարժման բացայայտօրէն միացած է միայն 1919-ի Յունիսին՚:

 

Արեւմտեան Հայաստանի բնիկները` հայերն արմատախիլ ընելէ առաջ, Օսմանեան Կայսրութեան կառավարիչներն սկսեր էին անուանափոխել կամ աղաւաղել հայկական գաւառներու եւ գիւղերու անունները, Հայաստան անունը փոխարիներ էին Քիւրտիստան կամ Անատոլու29 հնարովի եզրոյթներով: Հին ատեն Անատոլու կոչուած է Փոքր Ասիոյ հիւսիս-արեւմտեան հատուածն ընդգրկող վիլայէթը` Քէօթահիա կեդրոնով: Նոյնիսկ օսմանեան եւ պարսկական տիրապետութեան տակ իյնալէն յետոյ բազմաթիւ աղբիւրներու մէջ Հայաստանը յստակ կերպով յիշատակուած է Արմենիա կամ Էրմենիստան ձեւով:

 

19-րդ դարու սկիզբի` 1803 թուականի Օսմանեան Կայսրութեան քարտէսներուն մէջ Վանի եւ Էրզրումի շրջանները հաստ տառերով ցոյց տրուած են իբր ՙԷրմանիստան՚, այսինքն` Հայաստան, իսկ ահա՛ արդէն 1854 թուականի քարտէսին մէջ նոյն տարածքին վրայ աւելի փոքր տառերով գրուած է ՙէրմենի՚, թարգմանաբար` հայ, մինչդեռ Վանայ լիճէն հարաւ ինկած տարածքին վրայ հաստ տառերով գրուած է Քիւրտիստան:

 

1867 թուականին Կ. Պոլսոյ մէջ արաբերէնով հրատարակուած քարտէսին մէջ Պայազէտի, Վանի, Էրզրումի, Պիթլիսի, Մուշի եւ Էրզինճանի (Երզնկա) շրջանները կ’անուանուին Պիլատ ալ-Արման (Հայոց Երկիր), իսկ Վանի եւ Պիթլիսի շրջանները` Քիւրտիստան:

 

Դեռ 19-րդ դարու վերջին տասնամեակներուն օսմանեան պաշտօնական փաստաթուղթերուն մէջ արգիլուեցաւ Հայաստան անուան յիշատակումը, իսկ 1916-ի Յունուարին, ռազմական նախարար Էնվեր փաշան օսմանեան ռազմա-քաղաքական իշխանութիւններէն պահանջեց կայսրութեան ոչ-իսլամական ծագումով բոլոր տեղանունները թրքերէնի փոխել:

 

Թուրք յայտնի զինուորական Հիւսէյն Աւնին, ոգեւորուած Էնվերի հրամանագիրով, կը գրէր. ՙԵթէ մենք կ’ուզենք մեր երկիրին տէրը դառնալ, ապա նոյնիսկ ամենափոքր գիւղին անունը պէտք է թրքերէն դարձնենք՚:

 

Երիտթուրքերէն ետք տեղանուններու թրքացման գործը շարունակեցին քեմալականները: Արեւմտեան Հայաստանը պաշտօնապէս կոչուեցաւ Արեւելեան Անատոլու: 1925-ին Շէյխ Սայիտի, 1927-1931-ին Արարատի քրտական եւ 1936-1938-ին Տերսիմի ապստամբութիւններէն ետք թուրքերն սկսան անուանափոխել նաեւ քիւրտերով ու զազաներով բնակեցուած վայրերը:

 

Քեմալական Թուրքիոյ մէջ պատմաբաններուն եւ ուսումնասիրողներուն առջեւ խնդիր դրուեցաւ ՙգիտականօրէն հիմնաւորել թուրքերու իրաւունքը Փոքր Ասիոյ տարածքին նկատմամբ, մասնաւորապէս ապացուցել, որ Անատոլուի թուրքերը տեղական ծագում ունին՚: Թուրք գիտնականները որոշեցին ապացուցել, թէ թուրքերը ՙիբրեւ բնիկներ ապրած են Անատոլուի մէջ Նոր Քարի դարու` Նէոլիթի ժամանակներէն՚: Անատոլուի թուրքերը բնիկ համարելու կողմնակից թուրք գիտնականները Արեւմտեան Ասիոյ հին ժողովուրդներէն հիթիթներն ու շումերներն ալ թուրք համարեցին:

 

Փոքր Ասիան, Արեւմտեան Հայաստանը եւ Թուրքիոյ Հանրապետութեան միւս շրջանները բնիկ թրքական հող, իսկ պետութեան բնակչութիւնը թուրք ՙդարձնելու՚ հակագիտական ու հակապատմական գործին լծուեցաւ 1930-ական թուականներու սկիզբին Աթաթուրքի նախաձեռնութեամբ ստեղծուած ՙԹրքական Պատմական Ընկերութիւն՚ը:

 

1940-ին Թուրքիոյ կառավարութիւնն ընդունեց օտար լեզուներով եւ արմատներով տեղանունները թրքերէնի փոխելու մասին շրջաբերական մը, սակայն գործընթացը ժամանակաւորապէս կասեցուեցաւ պատերազմին պատճառով: 1957-ին ստեղծուած ՙԱնուանափոխման Մասնագիտական Կազմակերպութիւն՚ը, ուսումնասիրելով 75 հազար տեղանուն, փոխեց 28 հազարը:

 

 

 

Միջերկրականի հիւսիս-արեւելեան ափերուն հայոց մշտական ներկայութիւնը սկիզբ կ’առնէ աւելի քան երկու հազար տարի առաջ: Հայութեան թիւն ստուարացաւ միջնադարուն, երբ Հայաստան ներխուժած թրքական ցեղերը` սելճուքները գրաւեցին երկիրը: 1045-ին Անիի Բագրատունեաց թագաւորութեան անկումէն քանի մը տասնամեակ ետք` 1080-ին, ձեւաւորուեցաւ Կիլիկիոյ Ռուբինեան հայկական իշխանութիւնը, զոր յետագային վերաճեցաւ թագաւորութեան: Կիլիկիոյ հայկական թագաւորութիւնը 1375-ին ինկաւ Եգիպտոսի մեմլուքներուն հարուածներէն:

 

Յաջորդ տասնամեակներուն եւ դարերուն Կիլիկիոյ մէջ հայկական պետականութիւնն այլեւս չվերականգնեցաւ, սակայն Միջերկրականի հիւսիս-արեւելեան ափերուն մշտական հայութիւն պահպանուեցաւ: Առաջին Աշխարհամարտի նախօրեակին շուրջ 200 հազար հայեր կը շարունակէին բնակիլ Կիլիկիոյ մէջ` չնայած այն իրողութեան, որ 1909-ին, առաջին կարգին Ատանայի մէջ, տեղի ունեցած էին հայկական ջարդեր, որոնց զոհ գացեր էին քանի մը տասնեակ հազար հայեր:

 

Կիլիկիոյ մէջ հայոց լեզուին դէմ օսմանեան իշխանութիւններն այնպիսի պայքար տարած էին, որ ամբողջ երկրամասին մէջ, բացի դժուարամատչելի Հաճընէն ու Զէյթունէն, հայերը թրքախօս դարձեր էին եւ հայկական դպրոցներէն շատերուն մէջ դասաւանդումը հայատառ թրքերէնով կը կատարուէր:

 

1909-ին Ատանայի եւ Կիլիկիոյ ուրիշ բնակավայրերուն մէջ երիտթուրքերու կազմակերպած հայկական ջարդերէն, ապա 1915-ի ցեղասպանութենէն ետք Միջերկրականի ափերուն հայոց թիւը նուազեցաւ, սակայն Առաջին Աշխարհամարտի աւարտէն եւ Օսմանեան Կայսրութեան պարտութենէն ետք, երբ Կիլիկիան անցաւ նախ բրիտանացիներու, ապա ֆրանսացիներու վերահսկողութեան տակ, հայութիւնն սկսաւ տուն վերադառնալ:

 

Դեռ 1916-ին ստեղծուած էր Արեւելեան կամ Հայկական Լեգէոնը` ըստ 27 Հոկտեմբերին Լոնտոնի մէջ Մարք Սայքսի (Մեծն Բրիտանիա), Ժորժ Փիքոյի (Ֆրանսա) եւ Հայ Ազգային Պատուիրակութեան նախագահ Պօղոս Նուպարի կնքած համաձայնագիրին: Ֆրանսացիք Նոյեմբերին սահմանեցին կամաւորութեան սկզբունքները. լեգէոնական կրնային դառնալ հայերն ու արաբները, հրամանատարները ֆրանսացի պիտի ըլլային, իսկ Լեգէոնին ծախսերը ֆրանսական կառավարութիւնը պիտի հոգար: Հայկական Լեգեոնը ֆրանսական զօրքերու կազմին մէջ սուրիական եւ պաղեստինեան ճակատներուն վրայ պիտի մասնակցէր թրքական բանակին դէմ մարտերուն, որու դիմաց Ֆրանսան կը խոստանար պատերազմէն ետք ինքնավարութիւն տալ հայկական Կիլիկիոյ:

 

1918-ի Սեպտեմբերի վերջերուն սուրիա-պաղեստինեան ճակատին վրայ թրքական ՙԵըլտըրըմ՚ զօրամասին կրած պարտութիւններուն հետեւեցան անգլօ-‎ֆրանսական ոյժերուն գրոհները եւ մէկը միւսի ետեւէն Տամասկոսի, Պէյրութի ու Հալէպի գրաւումը Հոկտեմբերի ընթացքին: Առաջին Աշխարհամարտին մէջ պարտուած Օսմանեան Կայսրութիւնը Լեմնոս կղզիի Մուտրոս նաւահանգիստին մէջ` բրիտանական ռազմանաւի վրայ, 30 Հոկտեմբերին ստորագրեց զինադադարի պայմանագիրը, իսկ որոշ ժամանակ ետք նաեւ` գաղտնի յաւելուած մը անգլօ-‎‎ֆրանսական զօրքերու գլխաւոր հրամանատարութեան հետ: Օսմանեան Կայսրութիւնը պարտաւորուեցաւ Կիլիկիայէն դուրս բերել իր զօրամասերը, իսկ երկրամասի զինուորական ու վարչական վերահսկողութիւնը յանձնել դաշնակից զօրքերու գլխաւոր հրամանատարութեան: Գաղտնի պայմանագիրի վեցերորդ կէտին մէջ կ’ըսուէր, որ ՙեգիպտական արշաւային զօրախումբը հայրենիք կը ղրկէ բոլոր ցանկացող հայերը՚:

 

Շուրջ հինգ հազարնոց Հայկական Լեգէոնը, որ անգլօ-‎ֆրանսական զօրքերու կազմին մէջ մասնակցեր էր Սուրիոյ ու Լիբանանի համար մղուած մարտերուն, 1918-ի Նոյեմբերին ափ իջնելով Ալեքսանտրէթի մէջ, կը սկսի Կիլիկիան իր վերահսկողութեան տակ առնելու արշաւը: Կարճ ժամանակի մէջ լեգէոնականները կը զբաղցնեն Տէօրթ Եոլը, Թոփրակ-կալէն, Իսլահիէն, Մերսինը, Ատանան, Տարսոնը եւ Պոզանթըն: Բրիտանական զօրքերը կը գրաւեն Քիլիսը, Այնթապը, Մարաշը եւ Ուր‎ֆան: 1919-ի աշնան, ‎‎‎‎‎‎‎‎‎ֆրանսացիք փոխարինեցին բրիտանական զօրքերը:

 

Հակառակ անոր, որ Օսմանեան Կայսրութիւնը պարտութիւն կրած էր եւ Մուտրոսի պայմանագիրն ու գաղտնի յաւելուածը ստորագրած, Կիլիկիոյ եւ յարակից շրջաններուն մէջ չզինաթափուած թրքական զօրամասեր դեռ կային 1918-1919 թուականներուն: Կիլիկիոյ մէջ էր Հաշիմ պէյի երեք հազարնոց գունդը, իսկ թրքական քանի մը գումարտակներ ամրացեր էին երկաթուղագիծին երկայնքով:

 

Աւելին, տեղերուն մէջ իշխանութեան գլուխ մնացեր էին թուրք պաշտօնեաները:

 

1919-ի Փետրուարին Ատանա կը ժամանէ գնդապետ Էտուար Պրեմոնը, բայց ոչ որպէս ՙՀայաստանի կառավարիչ՚, ինչպէս կ’ակնկալուէր, այլ` ՙդաշնակիցներու կողմէ գրաւուած թշնամի տարածքներու կառավարիչ՚:

 

 Հակառակ անորոշ ապագային, կիլիկիահայութիւնը կրկին կը վերադառնայ տուն: Անոնց հետ Կիլիկիա կը տեղափոխուին նաեւ Արեւմտեան Հայաստանէն տեղահանուած ու Հայոց Ցեղասպանութեան տարիներուն փրկուած հայեր: Ֆրանսայի Բարձրագոյն Կոմիսարիատին տուեալներով` 1919-ին Կիլիկիոյ մէջ կ’ապրէր 120 հազար, իսկ 1920-ին` 160 հազար հայ, ներառեալ Մարաշը:

 

1919-ի Յունիսին Կիլիկիա ժամանեց անոր հայութեան լիազօր ներկայացուցիչ Միհրան Տամատեանը: Իրենց գործունէութիւնը վերսկսան հայկական կուսակցութիւնները` Հնչակեան, Վերակազմեալ, Ռ. Ա. Կ. եւ Հ. Յ. Դ., վերականգնուեցաւ հայկական թերթերուն տպագրութիւնը:

 

Կիլիկիոյ մէջ բրիտանական զօրքերը ‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎ֆրանսականներով փոխարինելու ութը-ինը ամիսներուն, հինգ հազարնոց Հայկական Լեգէոնը, ինչպէս կը գրէ Պրեմոնը, զօրացրուած էր եւ չորս-հինգ հարիւր հոգիի նուազած: Ատկէ բացի, շուրջ 30 հազար բրիտանական զինուորները փոխարինելու եկած էին ‎ֆրանսական աննշան ոյժեր: Աւելին, հայոց անվտանգութիւնն ապահովելու համար ֆրանսացիք միջոցներ չէին ձեռնարկեր: Օգտուելով այս վիճակէն` քեմալականներն ու տեղացի չեթէները հաշուեյարդար կը տեսնէին հայ բնակչութեան հետ:

 

1920-ի սկիզբին, օգտուելով ‎ֆրանսացիներու անտարբերութենէն, քեմալականները յարձակման անցան Կիլիկիոյ ուղղութեամբ` դէպի Մարաշ: Ֆրանսացիներու` Մարաշը լքելու քայլը ողբերգական նշանակութիւն ունեցաւ ո°չ միայն քաղաքի, այլեւ ամբողջ Կիլիկիոյ հայութեան համար: Քաղաքին մէջ եւ փախուստի ընթացքին հազարաւոր հայ մարաշցիներ կոտորուեցան: Փրկուածներուն մէկ մասը ապաստան գտաւ Սուրիոյ մէջ: 1920-ի գարնան սկսած անհաւասար դիմադրութենէ ետք Հոկտեմբերին տուները լքեցին նաեւ հաճընցիները` շուրջ եօթը հազար զոհ տալով:

 

Հայ քաղաքական կուսակցութիւնները կը շարունակէին հաւատալ, որ ‎‎ֆրանսացիներուն օգնութեամբ հնարաւոր պիտի ըլլար կործանուող Օսմանեան Կայսրութենէն Կիլիկիոյ անջատումն ու անոր ինքնավարութիւնը Ֆրանսայի հովանաւորութեան տակ: 4 Օգոստոս 1920-ին, Միհրան Տամատեանի գլխաւորած Ազգային Խորհուրդը Ատանայի մէջ հռչակեց Կիլիկիոյ անկախութիւնը. ՙԱյսօրուընէ սկսած` Կիլիկիան հանդիսաւորապէս կը հռչակենք Թուրքիայէն բոլորովին անկախ, ազատ երկիր` օժտուած քրիստոնէական ինքնավար վարչութեամբ եւ Ֆրանսայի խնամակալութեան տակ: Նախկին Օսմանեան Կայսրութենէն Կիլիկիոյ այս անջատումը կը նկատենք այնքան վերջնական եւ լիակատար ու միեւնոյն իրաւունքներով, որքան Հայաստանի, Սուրիոյ, Պաղեստինի, Միջագետքի եւ Արաբիոյ անջատումը՚:

 

Սակայն ֆրանսացիք ո՛չ միայն դրժեցին իրենց խոստումը, այլեւ` Կիլիկիոյ անկախ հռչակումէն մէկ օր ետք` 5 Օգոստոսին, երբ հայերը Տամատեանի գլխաւորութեամբ Ատանայի կառավարչատունէն հեռացուցին վալին եւ միւս թուրք պաշտօնեաներն ու իրենք զբաղցուցին տարածքը, նոյն Պրեմոնը Տամատեանէն պահանջեց հեռանալ շէնքէն: Երբ հայերը մերժեցին կատարել թուացեալ բարեկամ ու դաշնակից ‎ֆրանսացիներուն պահանջը, անձամբ կառավարչատուն եկաւ Պրեմոնը եւ, զինուորական սպառնալիքներ տեղալով, շէնքէն հեռացուց Տամատեանը:

 

 Ակնյայտ կը դառնար, որ Ֆրանսան պայմանաւորուածութիւն ունէր քեմալականներուն հետ: Հայկական Լեգէոնը ցրելով` անոնք թուրքերուն առջեւ բացին դէպի Կիլիկիա տանող ճամբաները:

 

10-լոյս 11 Փետրուար 1921-ի գիշերը ֆրանսական ոյժերը լռութեամբ նահանջեցին Մարաշէն: Անակնկալի եկած հայոց մէկ մասը նոյն գիշերն իսկ հետեւեցաւ ֆրանսական բանակին, իսկ աւելի ուշ հեռանալ փորձողները քեմալականներու յարձակման ու ջարդին ենթարկուեցան:

 

Ֆրանսացիներու` Մարաշը լքելէ յետոյ, հայութեան սպառնացող ընդհանուր վտանգի մտահոգութեամբ Պոլսոյ Հայոց Պատրիարք Զաւէն Տէր Եղիայեանը դիմեց Ֆրանսայի ղեկավարներուն, որուն ի պատասխան վերջիններս վստահեցուցին, թէ Ֆրանսան մտահոգուած է հայոց պաշտպանութեան հարցով եւ այդ ուղղութեամբ միջոցներ ձեռք պիտի առնուին:

 

1921-ի Մարտին Լոնտոնի մէջ ստորագրուեցաւ թուրք-ֆրանսական զինուորական, քաղաքական եւ տնտեսական համաձայնագիր մը Պէքիր Սամի պէյի եւ Ֆրանսայի ներկայացուցիչ Արիսթիտ Պրիանի միջեւ: Մէկ շաբաթ ետք` 19 Մարտին, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ գահակալ Սահակ Բ. Խապայեան Կաթողիկոսը նամակով մը դիմեց Պրիանին` յայտնելու, որ Ֆրանսայի կողմէ Կիլիկիոյ պարպումը կը վտանգէ հայութիւնը, որ սարսափն արդէն ինկած է հայութեան մէջ եւ որ անոնց ապահովութեան միակ գրաւականը Կիլիկիոյ մէջ գրաւման բանակի առկայութիւնն է:

 

Այնթապի հայոց մէջ խուճապ սկսաւ, երբ Լոնտոնի թուրք-ֆրանսական համաձայնագիրին բովանդակութիւնը տեղեկացան: 1921-ի գարնան քաղաքէն հեռացան ֆրանսական զօրքերը, որոնց անմիջապէս հետեւեցաւ այնթապահայութեան նահանջը դէպի Սուրիա:

 

Քեմալականներու` դէպի Միջերկրականի ափեր ընդարձակման եւ նորանոր յաջողութեանց մէջ պոլշեւիկներու ցոյց տուած օգնութենէն բացի, կարեւոր դերակատարութիւն ունեցան ‎‎ֆրա‎նսիացիները: 20 Հոկտեմբեր 1921-ին, Ազգային Մեծ Ժողովի կառավարութեան եւ Ֆրանսայի պաշտօնական լիազօր ներկայացուցիչ Ֆրանքլին Պույյոնի միջեւ Անգարայի մէջ ստորագրուեցաւ թուրք-‎ֆրանսական համաձայնագիրը, որով կողմերը կը դադրեցնէին պատերազմական գործողութիւնները, իսկ ֆրանսական զօրքերը երկու ամսուայ ընթացքին պէտք է դուրս բերուէին Կիլիկիայէն, բացառութեամբ Ալեքսանտրէթի սանճաքին:

 

Սահակ Կաթողիկոսը 21 Նոյեմբեր 1921-ին հեռագրեց Արեւելեան Միջերկրականի մէջ ֆրանսական ոյժերու գերագոյն զօրահրամանատար զօրավար Հանրի Կուրոյին, որպէսզի անոր միջնորդութեամբ վերադարձուին թուրքերու քով պահուող հայ բանտարկեալները, հայ որբերը փոխադրուին ֆրանսական շրջան, իսկ Տէօրթ Եոլի հայերը` Ալեքսանտրէթ, ուրկէ անոնք նաւով կը կարենային ազատիլ թուրքերու հետապնդումներէն:

 

Ըստ Անգարայի պայմանագիրին, սկսաւ ֆրանսական ոյժերու պարպումը Կիլիկիայէն: 19 Դեկտեմբեր 1921-ին պարպուեցաւ Ատանան, 25-ին՝ Այնթապը, 31-ին` Տէօրթ Եոլը:

 

Ֆրանքլին Պույյոնի ստորագրած թուրք-‎ֆրանսական համաձայնագիրը եւ Կիլիկիոյ մէջ Ֆրանսայի քաղաքականութիւնը ընդհանրապէս` աղիտալի հետեւանքներ ունեցան հայ ժողովուրդին համար: Այս համաձայնագիրը Քեմալի դիւանագիտական մեծ յաջողութիւններէն մէկն էր, որուն նախորդեր էին Մոսկուայի եւ Կարսի մէջ պոլշեւիկներուն հետ կնքած երկու կարեւոր պայմանագիրները: Փաստօրէն, ‎Ֆրանսան օրինական ճանչցաւ Անգարայի Ազգային Մեծ Ժողովին կառավարութիւնը: Բայց քեմալականներուն համար ամենակարեւորն այն էր, որ Ֆրանսայի հետ պայմանագիր կնքելէ յետոյ անոնք զինոյժը Կիլիկիայէն տեղափոխեցին արեւմտեան ճակատ` յոյներու դէմ պատերազմը նոր թափով շարունակելու նպատակով:

 

Յոյներու եւ քեմալականներու միջեւ պատերազմը վերսկսած էր 1921-ի գարնան, երբ Լոնտոնի խորհրդաժողովին դաշնակիցները, յոյները եւ քեմալականները չէին կրցած համաձայնութեան գալ: Յունական բանակն սկսաւ դէպի Անատոլուի խորքերն արշաւել: Յոյն բարձրաստիճան զինուորականներուն մէկ մասը դէմ էր քեմալականներու դէմ պատերազմը շարունակելուն եւ քաղաքական ղեկավարութեան կը բացատրէր, որ հնարաւոր չէր յաղթել թուրքերուն, քանի որ անոնց մօտ վերելք կ’ապրէր ազգային ոգին եւ անոնք կը կռուէին յանուն ՙազատութեան եւ անկախութեան՚: ՙԱնոնք Փոքր Ասիան կ’ընկալեն իբրեւ իրենց երկիրը, իսկ մեզ կ’ընդունին որպէս նուաճողներ: Ճի՞շդ են անոնք, թէ՞ ոչ` ուրիշ հարց է, բայց իրականութիւնն այն է, որ անոնք այդպէս կ’ընկալեն՚,- Յունաստանի քաղաքական ղեկավարութեան կը բացատրէր ռազմական նշանաւոր գործիչ Եոաննիս Մեթաքսասը:

 

Յունական ոյժերը 1921-ի Յուլիսին գրաւեցին Էսքիշեհիրը եւ ուղղուեցան դէպի Անգարա: Քեմալականները նահանջեցին եւ դիրքեր բռնեցին Սաքարիա գետին շրջակայքը` Անգարայէն շուրջ 80 քիլոմեթր հեռաւորութեան վրայ: Օգոստոսի կէսերուն յոյներն սկսան, իրենց կարծիքով` յաղթական արշաւը դէպի Անգարա: Անոնք այնքան վստահ էին իրենց յաղթանակին, որ բրիտանացի սպաներ հրաւիրեցին, որպէսզի վերջիններս Անգարայի մէջ ներկայ ըլլան յաղթանակի տօնակատարութեանց: Սակայն Մուսթա‎ֆա Քեմալի ոյժերը ետ մղեցին յոյները, որոնք վերադարձան Էսքիշեհիր:

 

Բրիտանացի պատմաբան Առնոլտ Թոյնպին, որ իբրեւ ՙՄանչեսթր Կարտիըն՚ թերթի թղթակից կ’ուղեկցէր յունական բանակին, կը պնդէ, որ քաղաքացիական բնակչութեան հանդէպ երկկողմ դաժանութիւններ իրականացուած են: Մասնաւորապէս, 1921-ին դէպի Անգարա արշաւանքի ընթացքին յունական բանակը թուրք քաղաքացիական բնակչութիւնը ամբողջ գիւղերով դուրս քշած է սեփական տուներէն:

 

Յունական ոյժերը չկրցան գրաւել Փոքր Ասիան: Քեմալականները 1922-ի ամրան եւ աշնան ընթացքին ջախջախեցին յունական զօրքերը: Թրքական վրէժխնդրութենէն խուճապահար տասնեակ հազարաւոր յոյներ կը փախչէին դէպի արեւմուտք, դէպի Յունաստան: Անոնց հետ կը փախչէին նաեւ հայերը: Պոլսոյ հայկական մամուլը կը գրէր. ՙՀայերը եւ յոյները տարիներու ընթացքին իրենց ունեցած ամբողջ վաստակը եւ գոյքերը ձգելով` կը հեռանան հայրենի երկրէն: Այրեր, ծերեր եւ տղաներ խղճալի վիճակի մէջ կը վազեն կայարան: Ընդհանուր է արտագաղթը՚:

 

Քեմալականները 1922-ի Սեպտեմբերի առաջին օրերուն գրաւեցին Զմիւռնիան եւ հուրի, ապա սուրի մատնեցին քաղաքի հայկական, յունական ու եւրոպական հատուածները: Քաղաքին մինչեւ երեք քառորդ մասը հրոյ ճարակ դարձաւ եւ աւերուեցաւ, մինչ թրքական մասն ամբողջովին անվնաս մնաց: Գերազանցապէս քրիստոնեաներով բնակեցուած այս քաղաքը, ինչպէս գրած է ՙՇիքակօ Տէյլի Նիւզ՚ թերթի ականատես թղթակիցը, ՙգոյութիւն ունենալէ դադրեցաւ՚:

 

Մինչեւ 1922-ի վերջը մօտ մէկուկէս միլիոն յոյներ Թուրքիայէն փախստական դարձան կամ դուրս քշուեցան:

 

Յոյներուն հետ ջարդի ենթարկուեցան նաեւ հայերը: Զմիւռնիոյ հայոց Առաջնորդ Ղեւոնդ Եպիսկոպոս Դուրեանը Պատրիարքարանին կը գրէր, որ Զմիւռնիայէն Աթէնք եւ կղզիները գաղթող հայոց թիւը քսան հազարի կը հասնի, որոնցմէ տասը հազարը մերկ եւ անօթի է: Երախաները կաթ չունին: Թշուառութեան պատճառով օրական հինգ-վեց հոգի կը մեռնի: Զմիւռնիոյ վեց-եօթը հայ քահանաներն սպաննուած են:

 

Մինչ Պոլսոյ հայկական մամուլը օրը օրին կը հաղորդէր Զմիւռնիոյ հայկական ջարդերու, հայոց արտագաղթի ու անոնց օգնութիւն հասցնելու անհրաժեշտութեան մասին, Խորհրդային Հայաստանի թերթերն ակնյայտ համակրանքով կը վերաբերէին քեմալականներուն եւ յոյներուն դէմ պատերազմին մէջ անոնց յաջողութիւններուն:

 

Խորհրդային Հայաստանի ղեկավարութիւնն ալ քեմալականներուն հանդէպ դրականօրէն տրամադրուած էր` գոնէ արտաքնապէս: 6 Սեպտեմբեր 1922-ին, դաշնակցային եւ ռազմա-յեղափոխական խորհուրդներու նախագահութեան ողջ կազմը` Նարիմանովը, Միասնիկեանը, Մտիվանին, Օրճոնիկիծէն եւ զօրահրամանատար Եկորովը, Թի‎ֆլիսի մէջ այցելեց քեմալականներու ներկայացուցիչ Մուխթար պէյին եւ Անդրկովկասեան Ֆետերացիայի, Առանձին Կովկասեան Բանակի, ինչպէս նաեւ Ատրպէյճանի, Հայաստանի եւ Վրաստանի անունէն զայն շնորհաւորեցին ՙթրքական զօրքի փայլուն յաղթութեան եւ յունական զօրքերու համարեա կատարեալ ոչնչացման առիթով՚: Նոյները Անգարա` Մուսթաֆա Քեմալ փաշային եւ Սարիղամիշ` Քեազիմ Գարապէքիր փաշային ողջոյնի հեռագիրներ ղրկեցին թրքական զօրքերու` յոյներու դէմ տարած ՙփառաւոր յաղթանակներուն՚ առթիւ:  ՙՀիացմունքով եւ ուրախութեամբ հետեւելով նոր Թուրքիոյ յաղթական զօրքերու փայլուն յաջողութեանց, կ’ողջունենք ձեզ եւ Ազգային Մեծ Ժողովը եւ ի սրտէ կը շնորհաւորենք, որ յաղթութիւն տարած էք դրամատիրական Անթանթի վարձկաններուն` յունական զօրքերուն դէմ: Կը հաւատանք, որ ձեր յաջողութիւններն աւելի կ’ամրապնդեն Թուրքիոյ եւ Խորհրդային Ռուսիոյ ու խորհրդային անդրկովկասեան հանրապետութեանց բարեկամական միութիւնը՚,- կ’ըսուէր Քեմալին ուղղուած հեռագիրին մէջ:

 

 

 

Չնայած Սեւրի պայմանագիրը հայկական չիրականացուած երազանք մնաց, իսկ Հայաստանի Հանրապետութիւնը քեմալականներու եւ պոլշեւիկներու հարուածներէն փաստօրէն կորսնցուց անկախութիւնը, հայ գործիչներուն մօտ չէր մարած եւրոպացի դաշնակիցներուն օժանդակութեամբ Հայկական Հարցը լուծելու` Արեւմտեան Հայաստանի մէջ անկախ պետութիւն ունենալու յոյսը:

 

1921-ի Փետրուար-Մարտ ամիսներուն կայացաւ Լոնտոնի խորհրդաժողովը մէկ կողմէ Առաջին Աշխարհամարտին մէջ պարտուած Գերմանիոյ եւ Օսմանեան Կայսրութեան, միւս կողմէ` Մեծն Բրիտանիոյ, Ֆրանսայի, Իտալիոյ, Ճափոնի, Պելճիքայի եւ Յունաստանի միջեւ: Թրքական միացեալ պատուիրակութիւնը` Ռէշիտ փաշան Սթամպուլէն եւ Պէքիր Սամի պէյը Անգարայէն, պահանջեցին վերականգնել Օսմանեան Կայսրութեան 1914 թուականի սահմանները: Հայկական զոյգ պատուիրակութիւնները` Աւետիս Ահարոնեանի եւ Պօղոս Նուպար փաշայի գլխաւորութեամբ, կը պահանջէին Արեւմտեան Հայաստանն ու Կարսի մարզը, ինչպէս նաեւ` ՙվարչական ինքնավարութիւն՚ Ֆրանսայի վերահսկած Կիլիկիոյ մէջ: Թուրքերու մերժումէն ետք, եւրոպական երկիրները յառաջ քաշեցին Հայկական Ազգային Տուն ձեւաւորելու հարցը:

 

Օսմանեան Կայսրութեան տարածքին բրիտանա-յունական միջամտութեան ձախողումէն ետք` 20 Նոյեմբեր 1922-էն մինչեւ 24 Յուլիս 1923-ը Զուիցերիոյ Լոզան քաղաքին մէջ տեղի ունեցաւ խորհրդաժողով մը, որու հիմնական խնդիրը քեմալական Թուրքիոյ հետ հաշտութեան պայմանագիրի նախապատրաստումն ու Սեւ Ծովու նեղուցներու կարգավիճակի սահմանումն էր: Բանակցութիւնները որոշ ժամանակով ընդհատուեցան, երբ նեղուցներու հարցին մէջ թուրքերու համաձայնութիւնն ստանալէ յետոյ, բրիտանական պատուիրակութիւնը պահանջեց ստորագրել հաշտութեան պայմանագիրի բրիտանա-‎‎ֆրանսական նախագիծը, զոր անընդունելի էր քեմալականներուն համար: Բանակցութիւնները վերսկսան 23 Ապրիլին եւ վերջացան 24 Յուլիսին` 17 փաստաթուղթերու ստորագրումով, որոնց մէջ ամենակարեւորը 143 կէտերէ կազմուած Լոզանի հաշտութեան պայմանագիրն էր, որ օրինականացուց Օսմանեան Կայսրութեան փլուզումը եւ հաստատեց Թուրքիոյ Հանրապետութեան սահմանները: Մոսուլի պատկանելիութեան վիճելի հարցը Ազգերու Լիկային փոխանցուեցաւ:

 

Լոզանի պայմանագիրն ստորագրեցին մէկ կողմէ Թուրքիան, միւս կողմէ` Բրիտանական Կայսրութիւնը, Ֆրանսան, Իտալիան, Ճափոնը, Յունաստանը, Ռումանիան եւ Սերպ-Հորվաթ-Սլովենական պետութիւնը: Այս պայմանագիրով գծուեցան Թուրքիոյ սահմանները Պուլկարիոյ, Յունաստանի, Սուրիոյ եւ Իրաքի հետ (ինը ամիսներու ընթացքին): Միւս անմիջական դրացիներուն, այդ թիւին` Հայաստանի հետ, Թուրքիոյ սահմանները որոշուած էին ուրիշ պայմանագիրներով:

 

Խորհրդային Ռուսիոյ արտաքին գործոց ժողովրդական կոմիսար Չիչերինը կը ղեկավարէր ռուս-ուքրաինա-վրացական միացեալ պատուիրակութիւնը Լոզանի մէջ: Անոնց մասնակցութիւնը սահմանափակուեցաւ սոսկ սեւծովեան նեղուցներու հարցին քննարկումով:

 

Խորհրդաժողովին շօշափուեցաւ նաեւ Հայկական Հարցը: Լոզան մեկնած էին հայկական երկու պատուիրակութիւններ` հանրապետականը` Աւետիս Ահարոնեանի ու Ալեքսանդր Խատիսեանի, եւ ազգայինը` Գաբրիէլ Նորատունկեանի եւ Լեւոն Բաշալեանի մասնակցութեամբ:

 

Այս երկու պատուիրակութիւնները խորհրդաժողովին միասնաբար ներկայացուցին յուշագիր մը` առաջարկելով Հայկական Հարցի երեք հնարաւոր լուծում. Հայկական Ազգային Տան ստեղծում Ա. Մ. Ն.ի նախագահ Ուիլսընի գծած Հայաստանի տարածքին մէջ, Խորհրդային Հայաստանի ընդարձակում` անոր կցելով Արեւմտեան Հայաստանի մէկ մասը` ծովային ելքով, Հայկական Ազգային Տան ստեղծում Կիլիկիոյ մէջ: Ազգային փոքրամասնութեանց հարցի քննարկման կապակցութեամբ, Առաջին Յանձնաժողովը, որ տարածքային եւ ռազմական հարցերով կը զբաղէր, 12, 13 եւ 14 Դեկտեմբեր 1922-ի նիստերուն մէջ անդրադարձաւ Հայկական Ազգային Տան հարցին: Թուրք պատուիրակները` Իսմէթ փաշան եւ Ռիզա Նուրի պէյը, կտրականապէս մերժեցին Թուրքիոյ տարածքին որեւէ Տուն ձեւաւորելու գաղափարը:

 

Ինէօնիւն Լոզան գացած էր յստակ պատուէրով` Հայկական Ազգային Տան հարցը չի կրնար նոյնիսկ քննարկման նիւթ դառնալ, իսկ եթէ դաշնակիցները յամառին, ապա ան` առանց Ազգային Մեծ Ժողովին հետ խորհրդակցելու, լիազօրուած էր դադրեցնելու բանակցութիւնները: Լոզանէն ղրկուած հեռագիրներէն կը պարզուի, որ Հայկական Ազգային Տան հարցը պարբերաբար օրակարգ բերուած է, սակայն թուրքերը բոլոր պարագաներուն կտրականապէս մերժած են:

 

Ուրիշ նիւթ մը` 700 հազար հայոց Թուրքիա վերադարձի հարցը մերժուեր էր նոյն կտրականութեամբ: Ինէօնիւն մերժեր էր ուրիշ առաջարկ մըն ալ. խօսքը կը վերաբերէր Թուրքիոյ մէջ մնացած հայերը Խորհրդային Հայաստան տեղափոխելու հարցին, սակայն թուրք պաշտօնեան պատճառաբաներ էր, թէ Լոզանի մէջ չկայ համապատասխան կողմը, որու հետ քննարկեր հարցը:

 

Հայկական Հարցը անգամ մըն ալ շօշափուեցաւ Առաջին Յանձնաժողովի 7 Յուլիսի նիստին, սակայն վերածուելով ՙհայ գաղթականութեան՚ խնդրի` փոխանցուեցաւ Ազգերու Լիկայի տնօրինութեան: Լոզանի պայմանագիրին մէջ նոյնիսկ յիշատակում չկար Հայաստանի եւ հայոց մասին: Խորհրդային պատուիրակութիւնը յուշագիրով մը պատրաստակամութիւն յայտնեց Ռուսիոյ եւ Ուքրաինայի մէջ ապաստան տալու հայ գաղթականներուն: Չիչերինը 26 Յունուարին Լոզանի մէջ յայտարարեց, որ Խորհրդային Ռուսիոյ կառավարութիւնը պատրաստ է իր տարածքին մէջ հողամաս յատկացնելու` հինգ հարիւր հազար թրքահայ գաղթականներ տեղաւորելու նպատակով:

 

Ազգերու Լիկան քանի մը անգամ քննարկեց գաղթական հայոց օգնելու հարցը: Ժնեւի մէջ, Ազգերու Լիկան 1922 թուականին փախստականներու եւ քաղաքացիութիւն չունեցող անձանց համար մտցուց անձը հաստատող ժամանակաւոր վկայականներ` ՙՆանսէնեան անձնագիրներ՚: Երեք հարիւր հազարէ աւելի հայ գաղթականներ նման անձնագիրներ ստացան 1924-ի Յուլիսին:

 

Նորվեկիացի հասարակական գործիչ Ֆրիտեո‎ֆ Նանսէնը 1925-ի Յունիսին իր յանձնաժողովով եկաւ Խորհրդային Հայաստան` պարզելու գաղթականներ ընդունելու անոր հնարաւորութիւնները: Ազգերու Լիկան 1925 թուականին Ժնեւի մէջ քննեց այդ այցին արդիւնքով պատրաստուած զեկուցագիրը: Նանսէնը կը կարծէր, որ համապատասխան օգնութիւն ստանալու պարագային Խորհրդային Հայաստանն ի վիճակի է ընդունելու մինչեւ 30 հազար գաղթական: Սակայն երբ Ազգերու Լիկան սկսաւ հարցին լուծումը ձգձգել, Նանսէնը ձեռնամուխ եղաւ սեփական ոյժերով կազմակերպելու այդ մարդասիրական օգնութիւնը: 1929-ին ան առաջարկեց դադրեցնել հարցին քննարկումը, իսկ նոյն տարուայ 2 Սեպտեմբերին Ազգերու Լիկայի վեհաժողովը զայն հանեց օրակարգէն:

 

Հայաստանի եւրոպացի դաշնակիցները, որոնց օգնութեան հետ այնքան յոյսեր կը կապէին հայ քաղաքական գործիչները, առաջնորդուեցան իրենց պետական շահերով եւ սկսան կարգաւորել իրենց յարաբերութիւնները աւերակներէն վեր ելլող Թուրքիոյ հետ: Ամերիկացիք ալ կը փորձէին թուրքերուն սիրտը շահիլ: Ճիշդ է, նախագահ Ուուտրօ Ուիլսընի կառավարութիւնը հետաքրրքուած էր Հայկական Հարցով ու Հայաստանով, սակայն այդ հետաքրքրութիւնը քաղաքական եւ դիւանագիտական իմաստով կեանքի չկոչուեցաւ: Նախ, Ա. Մ. Ն.ի Ծերակոյտը 1 Յունիս 1920-ին մերժեց Հայաստանի խնամակալութիւնն ստանձնելու նպատակով նախագահ Ուիլսընի առաջարկը, իսկ երբ նոյն տարուայ 22 Նոյեմբերին հրապարակուեցաւ նախագահին իրաւարար վճիռը, քեմալականներն ու ռուս պոլշեւիկները կը բռնագրաւէին Հայաստանի Հանրապետութիւնը:

 

Յաջորդ տարիներուն, այդ թիւին` Լոզանի խորհրդաժողովին, Միացեալ Նահանգները ո՛չ միայն չպաշտպանեց Հայկական Ազգային Տան գաղափարը, այլեւ` գործնական քայլեր չձեռնարկեց հայ գաղթականներու տուն վերադարձն ապահովելու հարցով: Օսմանեան Կայսրութեան եւ Արեւմտեան Հայաստանի մէջ հայ բնակչութեան գրեթէ ի սպառ բնաջնջումէն ետք ամերիկացի միսիոնարները զրկուեցան մարդասիրական առաքելութիւնը շարունակելու հնարաւորութենէն: Շուտով անոնք վտարուեցան քեմալական Թուրքիայէն: Նախագահներ Ուորըն Հարտինկի եւ Քելվին Քուլիճի վարչակարգերը մտահոգուած էին Թուրքիոյ հետ իրենց յարաբերութեանց կարգաւորմամբ: 1927-ի Հոկտեմբերին, թէեւ ամերիկեան հասարակութեան մէջ դեռ ուժեղ էին հակաթրքական տրամադրութիւնները, Ա. Մ. Ն.ը ճանչցաւ քեմալական Թուրքիան:

 

 

 

Հայեացք Արարատէն. հայերը եւ թուրքերը` պատերազմ, պաղ պատերազմ, դիւանագիտութիւն գիրքը բաղկացած է երեք մասերէ` հայ-թրքական յարաբերութիւնները 1918-1921, Խորհրդային Միութեան տարիներուն կայացած յարաբերութիւնները եւ Հայաստան-Թուրքիա յարաբերութիւնները 1988-էն այսօր: Գիրքի պատրաստութեան համար Թաթուլ Յակոբեան բազմաթիւ զրոյցներ ունեցած է պետական պաշտօնեաներու հետ, օգտագործած է բազմատեսակ աղբիւրներ, կատարած է այցելութիւններ եւ ուսումնասիրած է բազմաթիւ հրատարակութիւններ: Հեղինակը հայ-թրքական յարաբերութիւններու հարիւրամեայ պատմութիւնը ներկայացնելով պատմաբանասիրականը կը միացնէ լրագրականին եւ առարկայականը` վերլուծականին:

 

 

 

Աղբյուր՝ aniarc.am