19-րդ դարի ամենասկիզբն էր՝ 1800 թվականը: Փարիզցի ժամագործ Բերնարդ Գիյոն Քարսելը ժամագործի իր գիտելիքները և հմտությունները ներդրեց նավթալամպերի արդիականացման գործին: Նա վառելիքի տարան լամպի վերին հատվածից տեղափոխեց ներքևի հատված, նավթավառի մեջ  ներմուծեց զսպանակային մեխանիզմ, որը ժամացույցի պես լարելու՝ պտտելու արդյունքում նավթը մղում էր վեր: Ընդ որում՝ ապահովելով հավասարաչափ, առանց տատանումների և նախորդ լամպերից 3 անգամ պայծառ լուսավորություն:

 

Պատենտավորելով իր գյուտը, Քարսելը հավաստիացնում էր, որ այս մեխանիզմով աշխատող լամպերը կարելի է թողնել առանց հսկողության, և որ դրանք ապահովում են անընդմեջ 16 ժամ լուսավորություն և այրում են անգամ նավթի վերջին կաթիլը:

 

Այսօր թերթելու ենք միմիայն թիֆլիսյան «Մշակ»-ի էջերը և «լուսավորվելու ենք» եվրոպաներից բերված Եփրեմ Ծատուրյանցի լամպերով:

 

Ժամագործ Քարսելի լամպերը արտադրվել են Փարիզում և Ժնևում և պատմության մեջ մնացել որպես քարսելյան լամպեր: Բայց գիտական և ռացիոնալիզատորական միտքը զարգանում էր և արդեն 1853-ին ֆրանսացի Չարլզ Լուիս Ֆելիքս Ֆրենքեթը ասպարեզ բերեց կերոսինի լամպը: Այս վառելիքն ավելի թեթև էր նավթից և հանգիստ ինքնահոսով մղվում էր վեր դեպի պատրույգը:

 

 

 

 

Թիֆլիսեցի Եփրեմ Ծատուրյանցը, շատ ճկուն միտք ուներ և լավ գործարար էր:

 

Նա ոչ միայն տան ներքին հարդարանքի համար կարևոր և գեղեցիկ լամպերի մեծ դեպօ ուներ և եվրոպական քաղաքներից իր սպառողին էր հասցնում, բառիս բուն իմաստով, «լուսավորության» վերջին նորույթները, այլև ապահովում էր գնորդներին լիցքավորման նյութով՝ կերոսինով, նույն կերոսինը, որով աշխատող լամպերի հեղինակը ֆրանսիացի հավերժ ամուրի ինժեներ Չարլզ Ֆրենքեթն էր:

 

«ԼԱՄՊԱՆԵՐԻ մեծ ընտրութիւն Եւրօպայի ամենանշանաւոր գործարաններից Ե. ԾԱՏՈՒՐԵԱՆԻ մագազինում,Շաբուրօվի տանը, Մուզէումի դէմ, ԹԻՖԼԻՍՈՒՄ»,-կարդում ենք «Մշակ»-ի  1875 թվականի համարներից մեկում:          

 

Թիֆլիսի ունևոր խավի ներկայացուցիչները, հատկապես կանայք, անվերջանալի մրցակցության մեջ էին միմյանց հետ: Դե, ուրիշ անելիք չկար:

 

Ամուսիններն աշխատում էին, կանայք՝ ծախսում և ապահովում քաղաքային խոսակցությունների և քննարկումների հավերժական նյութը: Իսկ ըսի-ըսավների հիմնական թեման խանութներում հայտնված ֆրանցուզկի, նեմեցկի նորելուկ ապրանքներն էին, որոնք կամ արդեն իրենց զգեստապահարանում էին, արդուզարդի սեղանին կամ հանգրվանել էին տան սրահներում և  զարմացնում էին, գուցեև շարժում  ղոնախների նախանձը: 

 

«Նպատակ ունելով միջոց տալ ամենքին գեղեցիկ և էժան ԼԱՄՊԱՆեր տանը ունենալ, ես կապեցի անմիջական յարաբերութիւնները արտասահմանի լամպաների ամենայայտնի գործարանների հետ և լամպաները ինձ մօտ գնելով առնողները կարող են խնայողութիւն անել 30%-ից աւելի առաջվայ գների վրա: Այժմ ստացել եմ  նոր ձևի լամպաների մեծ  քանակութիւն իրանց բոլոր պարագաներով: Օտարաքաղաքացիների պահանջները կը կատարվեն շուտ և ճիշտ կերպով: Լամպաների-դէպօ գտնվում է Թիֆլիսում, Պալատի և Մուզէումի  դիմաց Ս. Շաբուրօվի տանը: Ե. Ծատուրեանց»:

 

19-րդ դարի հատկապես 2-րդ կեսի Թիֆլիսում կյանքը եռում էր. 1-ին և 2-րդ գիլդիայի խոշոր վաճառականներ, մանր առևտրականներ՝ կինտոներ, գործարանատերեր, կառուցապատողներ, թատրոններ, հյուրախաղերով այստեղ եկած պոլսահայ հայտնի արտիստներ, մշակութային բուռն անցուդարձ, ակումբներ, ռեստորաններ, ազգային-հասարակական կառույցներ, և այլն և այլն:  Եփրեմ Ծատուրյանցը քաղաքային այս եռուզեռի անբաժանելի մասնիկն էր հույժ անհրաժեշտ կերոսինի լամպերի իր դեպօ-խանութով:

 

 

 

 

 

 

Դեռևս 1840 թվականից գիտնականները աշխարհի տարբեր երկրներում՝ Գերմանիա, Անգլիա, Ռուսաստան, Ամերիկա, փորձում էին ստեղծել երկարակյաց և պայծառ լույս արձակող  էլեկտրական լամպեր: Բայց ամերիկացի Թոմաս Էդիսոնի գյուտը անմրցելի էր՝ 40 ժամ անընդմեջ լուսավորություն: Այն էժան էր և առավել անվտանգ, քան գազով լուսավորվող  փողոցային լապտերները:  1879-ին Էդիոսնը պատենտավորեց իր գյուտը:  «Մենք էլեկտրականությունը այնքան կէջանացնենք, որ մոմ միայն հարուստները   կօգտագործեն»:  Կենցաղ էլեկտրականությունը մտավ մոտավորապես 1880-ականներից:

 

Բայց 19-րդ դարի հայկական թերթերում էլեկտարկան լամպերի կամ ջահերի գովազդներ կարծես դեռ  չկան: Սպասենք 20-րդ դարին:

 

 

 

 

Աղբյուր՝ armradio.am