Եռակողմ հանդիպման տրամաբանությունը եռակողմ հարաբերությունների հաստատման մեջ է, որ կվերաբերի տնտեսական և էներգետիկ ոլորտների զարգացմանը: Ինչպիսի՞ հնարավորություններ կան, նախ ներկայացնենք այս երկրների միջև առկա տնտեսական ցուցանիշները:

Այս նախկին խորհրդային երկրների առևտրաշրջանառությունը ցուցանիշները գոհացնող չեն, ՀՀ արտգործնախարարության տվյալներով տարեկան շուրջ 16 մլն դոլար (2014 թ.), որի առյուծի բաժինը կազմում է Հայաստանից արտահանվող ապրանքները (14,9 մլն դոլար)՝ սարքեր, ապարատներ, թանկարժեք և կիսաթանկարժեք քարեր, սննդի պատրաստի արտադրանք և այլն: Իսկ Թուրքմենստանից ներմուծման ծավալները կազմում են ընդամենը 1,2 մլն դոլար (հանքահումքային արտադրանք, պլաստմասե, ռետինե, ինչպես նաեւ մանածագործական իրեր և այլն): Ինքնին հասկանալի է, որ երկու տարածաշրջանային հարևանների միջև նման ցուցանիշները, մեղմ ասած, ասկետիկ են:    Տարբերվում է նաև երկու երկրների զարգացման տեսլականը. Թուրքմենստանը դեռ 1995 թվականից հայտարարել է իր չեզոք կարգավիճակի մասին, իսկ Հայաստանը 2015 թվականից Եվրասիական տնտեսական միության անդամ երկիր է:

Իրանի Իսլամական Հանրապետության հետ հարաբերությունները անհամեմատ ավելի բարձր մակարդակի վրա են, իրականացված և նախատեղվող երկկողմ նախագծերը բազմաթիվ են: Միայն առևտրաշրջանառությունը կազմում է տարեկան շուրջ 300 մլն դոլար, որի մեկ երրորդը Հայաստանից արտահանումն է. դրանով Իրանը Հայաստանից արտահանման ութերորդ ցուցանիշն է ապահովում (5,3 տոկոս), իսկ ներմուծմամբ չորրորդ ցուցանիշն ունի (6,1 տոկոս)՝ ըստ ԱՄՆ Կենտրոնական հետախուզական վարչության տվյալների (2015 թ.):

Այս երկու իսլամական երկրների միջև առևտրաշրջանառությունը, բավականին տուժել էին արևմտյան պատժամիջոցների պատճառով: Մասնավորապես եթե 2008-ին տարեկան առևտրաշրջանառությունը կազմում էր 3,2 մլրդ դոլար, ապա 2009-ին արդեն ընդամենը 1,2 մլրդ դոլար: Այժմ հնարավորություններ են ընձեռվել դրանք վերականգնելու և նոր նախագծեր կյանքի կոչելու համար:

***

Ակնհայտ է, որ Թուրքմենստանին և Իրանին առաջնահերթ միավորում է բնական գազի ահռելի պաշարները, մասնավորապես Իրանը այդ ցուցանիշով առաջինն է աշխարհում (34 տրիլիոն խմ), իսկ Թուրքմենստանը՝ չորրորդն է (17,5 տրիլիոն խմ), այդ ցուցանիշով զիջում է միայն Ռուսաստանին (32,6 տրիլիոն խմ) և Քաթարին (25 տրիլիոն խմ):

Նման հսկայական պաշարներ ունեցող երկրների համար ամենակարևորը սպառման շուկայի ապահովում է ու Հայաստանը և՛ Իրանի, և՛ Թուրքմենստանի համար կարող է դիտարկվել միայն որպես էներգառեսուրսների տրանզիտային երկիր: Սակայն հայաստանյան տրանզիտը անմիջականորեն կապված է Մոսկվայի հետ ու ուղղակիորեն առնչվում է Կրեմլի աշխարհաքաղաքական շահի հետ: Ռուսաստանի համար Իրանը և Թուրքմենստանը երկրի հարավ-արևմուտքում տարածաշրջանային գործընկերներ են, որոնց հետ հարաբերությունների խորացումը երկարաժամկետ ռազմավարական ուղենիշներից է, այս երկրների հետ առևտրաշրջանառությունը նախատեսվում է հասցնել տարեկան տասնյակ միլիարդավոր դոլարի: Հայաստանն այս համատեքստի մեջ տեղավորվում է որպես Եվրասիական միության հարավային դարպաս և իր աշխարհագրական դիրքով դառնում է խոշորամասշտաբ նախագծերի տարանցիկ ուղիներից մեկը:

Ակնհայտ է դառնում, որ այս երեք երկրների տնտեսական հարաբերությունները վերացվում են ռեգիոնալ աշխարհաքաղաքական համագործակցության: Իսկ Հայաստանը հայտնվում է երեք «գազային գերտերությունների» (ՌԴ-ԻԻՀ-Թուրքմենստան­) համագործակցության կենտրոնում:

Այդպիսով՝ Թուրքմենստանն ու Իրանը իրենց էներգառեսուրսների արտահանման նոր ճանապարհ են հարթում  դեպի Եվրասիական միության հարավային գոտի, ապա երկարաժմակետ կտրվածով նաև արևմուտք՝ Եվրոպա: Ինչը կարող է այլընտրանք լինել գազամուղերի թյուրքական նախագծերին (Վերնատոլիական գազամուղ) և Ադրբեջանը շրջանցող գազամուղ լինել տարածաշրջանի համար: Որն իրականում կվերածվի մեր արևելյան հարևանի համար «գազային թակարդի» ու կզսպի այդ երկրի ծավալապաշտական սանձերը:

Թուրքմենստան-Իրան-Հայաստան-Վրաստան հնարավոր գազամուղը կլինի տարածաշրջանում աշխարհաքաղաքական կոմպրոմիսի դրսևորում. Արևմուտքը կունենա Ռուսաստանը շրջանցող նոր գազամուղ, իսկ Ռուսաստանը ի դեմս Հայաստանի այդ նախագծի վրա ազդեցության մեխանիզմ:

Իհարկե սա Հայաստանի համար ցանկալի տեսլական է ու թեև պաշտոնական որևէ հայտարարություն չի արվել, սակայն նման ռազմավարական նախագծի իրագործումը Հայաստանի համար իրական փրկություն կլինի, ուստի դրա համար պետք է գործի դնել դիվանագիտական ողջ ռեսուրսը: