Բաղէշ (Բիթլիս) – Կրօնական համայնքներ
Բաղէշի եկեղեցական թեմի կազմաւորումն ու ընթացքը մինչեւ Հայոց ցեղասպանութիւնը
Բաղէշը կամ Բիթլիսը Արեւմտեան (Օսմանեան) Հայաստանի Բիթլիսի նահանգի կենտրոնական քաղաքն էր, նաեւ համանուն գաւառի ու գաւառակի կենտրոնը: Որպէս պատմական Հայաստանի մաս` Բիթլիս քաղաքն ընկած էր Մեծ Հայքի Աղձնիք աշխարհի Սալնոձոր գաւառում, իսկ գաւառակի տարածքները ձգւում էին նաեւ Տուրուբերան աշխարհի Բզնունիք գաւառի վրայ :
Վաղ միջնադարում Բաղէշը Հարաւային Հայաստանի նշանաւոր բերդերից էր, որը կարեւոր դեր էր խաղում Տաւրոսի լեռնաշղթայի վրայ գտնուող Ձորապահակ կամ Բաղիշոյ (Ռահվա) լեռնանցքով դէպի Հայոց Միջնաշխարհ ընթացող ռազմավարական եւ առեւտրական մայրուղու պաշտպանութեան համակարգում [2]: Բերդի շուրջ հետագայում սկսում է տարածուել եւ ծաղկում ապրել համանուն բնակավայրը: Հայկական մատենագրութեան մէջ Բաղէշի առաջին յիշատակմանը հանդիպում ենք VII դարում Սեբէոսի մօտ , իսկ Թովմա Արծրունին (IX դար) այն արդէն բնութագրում է որպէս շահաստան` հարուստ առեւտրաշահ քաղաք :
Վաղ միջնադարում Բաղէշը Հարաւային Հայաստանի նշանաւոր բերդերից էր, որը կարեւոր դեր էր խաղում Տաւրոսի լեռնաշղթայի վրայ գտնուող Ձորապահակ կամ Բաղիշոյ (Ռահվա) լեռնանցքով դէպի Հայոց Միջնաշխարհ ընթացող ռազմավարական եւ առեւտրական մայրուղու պաշտպանութեան համակարգում [2]: Բերդի շուրջ հետագայում սկսում է տարածուել եւ ծաղկում ապրել համանուն բնակավայրը: Հայկական մատենագրութեան մէջ Բաղէշի առաջին յիշատակմանը հանդիպում ենք VII դարում Սեբէոսի մօտ , իսկ Թովմա Արծրունին (IX դար) այն արդէն բնութագրում է որպէս շահաստան` հարուստ առեւտրաշահ քաղաք :
Բաղէշը բաւականին վաղ է ընկնում օտարների տիրապետութեան տակ: VII դարի երկրորդ կէսին այնտեղ հաստատւում են արաբները, X դարում կարճ ժամանակով` բիւզանդացիները, XI դարում` թուրք-սելջուկները (յատկապէս նրանց տիրապետութեան շրջանում է սկսւում լայն տարածուել քաղաքի` Բիթլիս անուանումը), XV դարում` կարա-կոյունլու թուրքմենական ցեղը : 1514 թ. Բիթլիսն անցնում է Օսմանեան կայսրութեան տիրապետութեան տակ` որպէս գաւառ ընդգրկուելով սկզբում Դիարբեքիրի, ապա Վանի նահանգի (1568-1738 թթ.) կազմում :
XVI-XVIII դարերում Բիթլիսի նկատմամբ օսմանեան տիրապետութիւնը շատ առումներով անուանական էր, փաստացի իշխանութիւնը պատկանում էր ռուզակներ կամ ռոշկացիներ քրդական ցեղախմբին, որը քաղաքը դարձրել էր իր ցեղապետերի նստավայրը: Բիթլիսի քրդական իշխանութիւնը առաւելապէս հզօրացել է XVII-XVIII դարերում` ճանաչուելով օսմանեան սուլթանների կողմից որպէս առանձնաշնորհեալ հիւքիւմեթութիւն : Օսմանեան կենտրոնական իշխանութիւնները յաջողեցին ընկճել Բիթլիսի քրդական ցեղապետերի դիմադրութիւնը եւ քաղաքի նկատմամբ լիակատար վերահսկողութիւն հաստատել միայն 1849 թուականին :
XVI-XVIII դարերում Բիթլիսի նկատմամբ օսմանեան տիրապետութիւնը շատ առումներով անուանական էր, փաստացի իշխանութիւնը պատկանում էր ռուզակներ կամ ռոշկացիներ քրդական ցեղախմբին, որը քաղաքը դարձրել էր իր ցեղապետերի նստավայրը: Բիթլիսի քրդական իշխանութիւնը առաւելապէս հզօրացել է XVII-XVIII դարերում` ճանաչուելով օսմանեան սուլթանների կողմից որպէս առանձնաշնորհեալ հիւքիւմեթութիւն : Օսմանեան կենտրոնական իշխանութիւնները յաջողեցին ընկճել Բիթլիսի քրդական ցեղապետերի դիմադրութիւնը եւ քաղաքի նկատմամբ լիակատար վերահսկողութիւն հաստատել միայն 1849 թուականին :
Բաղէշի եկեղեցական թեմը շարունակութիւն էր հին եպիսկոպոսական աթոռի, որի առաջին կենտրոնը` եպիսկոպոսանիստ քաղաքը, Խլաթն էր (գտնւում է Բաղէշից մօտ 60 կմ դէպի հիւսիս-արեւելք` Վանայ լճի ափին): Խլաթի թեմը յիշատակւում է V դարից եւ ընդգրկում էր, բացի Բաղէշից, նաեւ Արծկէն , Խիզանը եւ Դատվանը :
Եպիսկոպոսական աթոռը Խլաթից տեղափոխւում է Բաղէշ 1437-1440 թթ. [12]: XVI-XVII դարերում թեմի հզօրացման մասին է վկայում Մշոյ Ս. Առաքելոց վանքի վանահայրութեան միացումը Բաղէշի առաջնորդութեանը [13]: XVII դարի 70-ական թթ. Բաղէշի եպիսկոպոսութիւնը Մշոյ Ս. Կարապետի հետ միասին յիշատակւում է որպէս Էջմիածնի կաթողիկոսութեան հոգեւոր իշխանութեանը ենթակայ թեմ [14]:
1860-72 թթ. Բաղէշի եւ Մշոյ թեմերը գործել են որպէս միացեալ` Երեմիա վարդապետ Տեւկանցի առաջնորդութեան ներքոյ [15]: 1868 թ. դրանց միացուել է նաեւ Քղին [16]:
Եպիսկոպոսական աթոռը Խլաթից տեղափոխւում է Բաղէշ 1437-1440 թթ. [12]: XVI-XVII դարերում թեմի հզօրացման մասին է վկայում Մշոյ Ս. Առաքելոց վանքի վանահայրութեան միացումը Բաղէշի առաջնորդութեանը [13]: XVII դարի 70-ական թթ. Բաղէշի եպիսկոպոսութիւնը Մշոյ Ս. Կարապետի հետ միասին յիշատակւում է որպէս Էջմիածնի կաթողիկոսութեան հոգեւոր իշխանութեանը ենթակայ թեմ [14]:
1860-72 թթ. Բաղէշի եւ Մշոյ թեմերը գործել են որպէս միացեալ` Երեմիա վարդապետ Տեւկանցի առաջնորդութեան ներքոյ [15]: 1868 թ. դրանց միացուել է նաեւ Քղին [16]:
1872-1915-ին Բաղէշի եկեղեցական թեմը գործել է որպէս առանձին եպիսկոպոսական վիճակ՝ ընդգրկելով Բիթլիսի նահանգի Բիթլիսի գաւառի Բիթլիսի եւ Խլաթի գաւառակների, ինչպէս նաեւ Մօտկանի գաւառակի Մօտկանի շրջանակի գիւղերն ամբողջութեամբ կամ դրանց մի մասը:
1882-83 թթ. թեմի առաջնորդական տեղապահի պաշտօնը վարել է Գարեգին վարդապետ Սրուանձտեանցը, ով միաժամանակ Ակնայ թեմի առաջնորդն էր :
1884-86 թթ. որպէս Բաղէշի թեմի առաջնորդական տեղապահ յիշատակւում է Մեսրոպ վարդապետ Մոկացեանը, որին 1886-ին յաջորդել է Մովսէս վարդապետ Կէօմրիւքճեանը:
1895-1897 թթ. Բաղէշի թեմի առաջնորդական տեղապահն էր Յակոբոս վարդապետ Շահպաղլեանը :
1882-83 թթ. թեմի առաջնորդական տեղապահի պաշտօնը վարել է Գարեգին վարդապետ Սրուանձտեանցը, ով միաժամանակ Ակնայ թեմի առաջնորդն էր :
1884-86 թթ. որպէս Բաղէշի թեմի առաջնորդական տեղապահ յիշատակւում է Մեսրոպ վարդապետ Մոկացեանը, որին 1886-ին յաջորդել է Մովսէս վարդապետ Կէօմրիւքճեանը:
1895-1897 թթ. Բաղէշի թեմի առաջնորդական տեղապահն էր Յակոբոս վարդապետ Շահպաղլեանը :
1897-1900 թթ. թեմի առաջնորդական տեղապահը, իսկ 1900-1901 թթ.` թեմի առաջնորդն էր Եղիշէ վարդապետ Չիլինկիրեանը [21], 1901-02 թթ.` առաջնորդական տեղապահն էր Պետրոս վարդապետ Շահինեանը:
1902-1907 թթ. որպէս թեմի ընտրեալ առաջնորդ յիշատակւում է Եզնիկ ծայրագոյն վարդապետ Գալբաքճեանը, որպէս փոխանորդներ` Պետրոս վարդապետ Շահինեանը եւ Բարսեղ քահանայ Սարգիսեանը :
1908-1910 թթ. առաջնորդական տեղապահն էր Եզնիկ վարդապետ Ներկարարեանը:
Հայոց ցեղասպանութեան նախօրեակին թեմի առաջնորդն էր Սուրէն ծայրագոյն վարդապետ Գալէմեանը : 1915 թ. յունիսի 22-ին նահանգապետի հրահանգով նա եւ Բիթլիսի հայ բողոքական համայնքի ղեկավար վերապատուելի Խաչատուր Վարդանեանը սպանւում են , ինչին հետեւում են քաղաքի եւ գաւառի հայ ազգաբնակչութեան կոտորածն ու տեղահանութիւնը: Բաղէշի թեմը դադարում է գոյութիւն ունենալուց:
1902-1907 թթ. որպէս թեմի ընտրեալ առաջնորդ յիշատակւում է Եզնիկ ծայրագոյն վարդապետ Գալբաքճեանը, որպէս փոխանորդներ` Պետրոս վարդապետ Շահինեանը եւ Բարսեղ քահանայ Սարգիսեանը :
1908-1910 թթ. առաջնորդական տեղապահն էր Եզնիկ վարդապետ Ներկարարեանը:
Հայոց ցեղասպանութեան նախօրեակին թեմի առաջնորդն էր Սուրէն ծայրագոյն վարդապետ Գալէմեանը : 1915 թ. յունիսի 22-ին նահանգապետի հրահանգով նա եւ Բիթլիսի հայ բողոքական համայնքի ղեկավար վերապատուելի Խաչատուր Վարդանեանը սպանւում են , ինչին հետեւում են քաղաքի եւ գաւառի հայ ազգաբնակչութեան կոտորածն ու տեղահանութիւնը: Բաղէշի թեմը դադարում է գոյութիւն ունենալուց:
Ըստ Մաղաքիա արք. Օրմանեանի տեղեկութիւնների` 1900-ական թթ. սկզբներին Բաղէշի թեմի տարածքում կար 80 հայաբնակ բնակավայր` շուրջ 50.000 առաքելադաւան, 500 կաթոլիկ եւ 1.000 բողոքական հայ բնակչութեամբ :
Աւելի մանրամասն տուեալներ է պարունակում Կ. Պոլսի Հայոց պատրիարքարանի 1913 թ. վիճակացոյցը, ըստ որի Բաղէշ քաղաքում կար 1.135 տուն, 7.241 շունչ հայ բնակչութիւն: Բաղէշի թեմի տարածքում հաշուառուել էին 95 հայաբնակ գիւղեր` 4.403 տուն, 33.902 շունչ հայ բնակչութեամբ, այդ թւում Բաղէշի գաւառակում` 46 հայաբնակ բնակավայր, 2.120 տուն, 14.573 շունչ, Խլաթի գաւառակում`22 հայաբնակ բնակավայր, 1.771 տուն, 13.860 շունչ, Բաղէշի թեմին պատկանող Մօտկանի շրջանակի գիւղերում` 27 հայաբնակ բնակավայր, 512 տուն, 5.469 շունչ հայ: Այսպիսով, Բաղէշի թեմի հայ բնակչութեան թիւն ըստ պատրիարքարանի 1913 թ. տուեալների` 5.538 տուն, 41.143 շունչ էր [28]:
1900-ական թթ. սկզբներին Բաղէշի թեմում հաշււում էր 11 կանգուն վանք եւ մօտ 100 գործող եկեղեցի (ըստ Օրմանեանի` գործող եկեղեցիների ճշգրիտ թիւը 98 էր ):
Ըստ պատրիարքարանի 1913 թ. վիճակացոյցի տուեալների` Բաղէշի ու Խլաթի գաւառակների տարածքում կար 12 կանգուն վանք եւ 72 եկեղեցի , Մօտկանի շրջանակի գիւղերում` 4 կանգուն վանք եւ 26 եկեղեցի : Այսպիսով, Հայոց ցեղասպանութեան նախօրեակին Բաղէշի թեմի տարածքում կար 16 կանգուն վանք եւ 98 գործող եկեղեցի:
Բիթլիսի բողոքական կայանը Արեւմտեան Հայաստանում բողոքականների խոշոր եւ զարգացած կենտրոններից էր:
Կայանը 1858 թ. հիմնադրել է ամերիկացի միսիոներ Ջորջ Քուշինգ Նեփը (Knapp, Նեփ-աւագ) [33], ով իր գործունէութիւնը Բիթլիսում շարունակել է մինչեւ իր մահը 1895 թ. [34]: Բացի հիմնադրից եւ նրա կին Ալզինա Նեփից, կայանն սկզբնապէս ընդգրկում էր մէկ տեղացի հայ քարոզիչ եւ մէկ տեղացի հայ օգնական :
1867 թ. տուեալներով, կայանը բացի տեղացի հայ քարոզիչից ունէր նաեւ երկու ուսուցիչ: Ժողովարանում հաւաքուողների միջին թիւը 74 հոգի էր: Գործում էր շաբաթօրեայ դպրոց, ուր յաճախում էր 67 հոգի: Բողոքական ենթակայաններ էին բացուել Բիթլիսի գաւառի չորս բնակավայրերում` մէկ տեղացի հաւատարմագրուած քարոզիչով, մէկ ուսուցիչով, 3 օգնականով, 87 անդամներով եւ 45 աշակերտ ունեցող 2 շաբաթօրեայ դպրոցներով :
Կայանը 1858 թ. հիմնադրել է ամերիկացի միսիոներ Ջորջ Քուշինգ Նեփը (Knapp, Նեփ-աւագ) [33], ով իր գործունէութիւնը Բիթլիսում շարունակել է մինչեւ իր մահը 1895 թ. [34]: Բացի հիմնադրից եւ նրա կին Ալզինա Նեփից, կայանն սկզբնապէս ընդգրկում էր մէկ տեղացի հայ քարոզիչ եւ մէկ տեղացի հայ օգնական :
1867 թ. տուեալներով, կայանը բացի տեղացի հայ քարոզիչից ունէր նաեւ երկու ուսուցիչ: Ժողովարանում հաւաքուողների միջին թիւը 74 հոգի էր: Գործում էր շաբաթօրեայ դպրոց, ուր յաճախում էր 67 հոգի: Բողոքական ենթակայաններ էին բացուել Բիթլիսի գաւառի չորս բնակավայրերում` մէկ տեղացի հաւատարմագրուած քարոզիչով, մէկ ուսուցիչով, 3 օգնականով, 87 անդամներով եւ 45 աշակերտ ունեցող 2 շաբաթօրեայ դպրոցներով :
1868 թ. Բաղէշի կայանը համալրել են Լիսանդեր Բըրբանքն ու նրա կին Սարան (Բիթլիսում մնացել են մինչեւ 1871 թ.), ինչպէս նաեւ Շառլոտա եւ Մերի Էլի քույրերը, որոնք քաղաքում բացել են Մաունթ Հոլեօքի աղջկանց գիշերօթիկ վարժարանը (այդ հաստատութեան մասին մանրամասն տե՛ս Յուշամատեանի «Պիթլիս – Միսիոնարներ» յօդուածը։
1876-1881 թթ. Բաղէշի եւ Մուշի գաւառների տարածքները միացուել էին Վանի նահանգին, համապատասխանաբար Բիթլիսի բողոքական կայանը կցուել է Վանի կայանին` գործելով որպէս ենթակայան (մինչեւ 1886 թ.) :
1880-ական թթ. վերջերին բողոքական համայնքներ կային Բիթլիս գաւառի 15 հայաբնակ բնակավայրերում [38]:
1890 թ. Բիթլիսի կայանի աշխատանքներին է միանում Ջորջ Քուշինգ Նեփի որդին` Ջորջ Փերքինս Նեփը (Նեփ-կրտսեր) [39], ով հօր վատառողջութեան պատճառով, միսիոներ Ռոյալ Մ. Քոլի հետ միասին 1890-ական թթ. առաջին կէսին փաստացի ղեկավարում էր բողոքական համայնքը [40]:
1876-1881 թթ. Բաղէշի եւ Մուշի գաւառների տարածքները միացուել էին Վանի նահանգին, համապատասխանաբար Բիթլիսի բողոքական կայանը կցուել է Վանի կայանին` գործելով որպէս ենթակայան (մինչեւ 1886 թ.) :
1880-ական թթ. վերջերին բողոքական համայնքներ կային Բիթլիս գաւառի 15 հայաբնակ բնակավայրերում [38]:
1890 թ. Բիթլիսի կայանի աշխատանքներին է միանում Ջորջ Քուշինգ Նեփի որդին` Ջորջ Փերքինս Նեփը (Նեփ-կրտսեր) [39], ով հօր վատառողջութեան պատճառով, միսիոներ Ռոյալ Մ. Քոլի հետ միասին 1890-ական թթ. առաջին կէսին փաստացի ղեկավարում էր բողոքական համայնքը [40]:
Երբ 1895 թ. հոկտեմբերի երկրորդ կէսին աբդուլհամիդեան կոտորածների ալիքը հասնում է Բիթլիս, Նեփ-կրտսերը կարողանում է հայերին բողոքական հաստատութիւններում ապաստան տալու միջոցով փրկել բազմաթիւ կեանքեր [41]: Նա նաեւ կազմում է ջարդերի մասին տեղեկագիր, որն ուղարկում է Կ. Պոլիս` ԱՄՆ դեսպանին, ինչպէս նաեւ եւրոպական մեծ տէրութիւնների դիւանագիտական ներկայացուցչութիւններին : Հայանպաստ գործունէութեան պատճառով օսմանեան իշխանութիւնները 1896 թ. Նեփ-կրտսերին վտարում են Բիթլիսից` նրան մեղադրելով հայերին իշխանութիւնների դէմ հրահրելու համար:
Ջորջ Նեփի արտաքսումից յետոյ Բիթլիսի եւ Մուշի հայերը նրա մասին երգ են յօրինել, որտեղ կան նաեւ այս խօսքերը.
«Ամերիկացի Ճորճին տարէք բարեւներ,
Մենք չենք մոռնար նրա բարիքներ,
Աստուած պարգեւէ իրեն երկար տարիներ»:
Ջորջ Նեփի արտաքսումից յետոյ Բիթլիսի եւ Մուշի հայերը նրա մասին երգ են յօրինել, որտեղ կան նաեւ այս խօսքերը.
«Ամերիկացի Ճորճին տարէք բարեւներ,
Մենք չենք մոռնար նրա բարիքներ,
Աստուած պարգեւէ իրեն երկար տարիներ»:
1908 թ. երիտթուրքական յեղափոխութիւնից յետոյ Նեփ-կրտսերը հնարաւորութիւն է ստանում վերադառնալ եւ շարունակել իր գործունէութիւնը Բիթլիսում: Հայոց ցեղասպանութեան ժամանակ նա նորից փորձում է ապաստան տալ հայերին բողոքական կայանի շէնքերում, սակայն 1915 թ. յունիսի 23-ին ժանդարմները ներխուժում են կայան եւ ձերբակալում այնտեղ թաքնուածներին [45]: 1915 թ. յուլիսի վերջերին օսմանեան իշխանութիւնները ամերիկացի միսիոներին աքսորում են Դիարբեքիր, որտեղ հասնելուն պես նա մահանում է [46]:
1890-ական թթ. կեսերին Բիթլիսի բողոքական կայանի գործունեութեան մասին տեղեկութիւններ է հաղորդում բրիտանացի ճանապարհորդ Հենրի Լինչը: Ըստ հեղինակի` բողոքականների կենտրոնակայանը գտնւում էր Աւերմէյդան թաղամասում: Միսիոներների աշխատանքն ուղղված էր ոչ այնքան բողոքական վարդապետութեան տարածմանը, որքան բողոքական դպրոցական ցանցի ընդլայնմանը: Քաղաքում գործում էր աւագ դպրոց, բողոքական դպրոցներ էին հիմնադրուել գաւառի 15 հայաբնակ բնակավայրերում: Լինչը բնութագրում է այդ ժամանակ բողոքական համայնքը ղեկավարող Նեփ-աւագին, Նեփ-կրտսերին եւ Ռոյալ Քոլին որպէս նախանձախնդիր, փորձառու եւ բարեհամբոյր անձնաւորութիւններ: Նա նշում է, որ թաղամասում գործում էր մեծ, նորակառույց բողոքական եկեղեցի, որի ծախսերի մի մասը հոգում էր տեղի բողոքական համայնքը: Քաղաքի բողոքական հայերի թիվը 100 հոգի էր, իսկ ամբողջ նահանգում կար մօտ 1200 բողոքական: Բողոքականութիւն ընդունած հայերը իրենց ազգութիւնից հրաժարուելու որեւէ միտում չէին ցուցաբերում, այլ ընդհակառակը, մինչեւ հիմքը մնում էին հայ :
1890-ական թթ. կեսերին Բիթլիսի բողոքական կայանի գործունեութեան մասին տեղեկութիւններ է հաղորդում բրիտանացի ճանապարհորդ Հենրի Լինչը: Ըստ հեղինակի` բողոքականների կենտրոնակայանը գտնւում էր Աւերմէյդան թաղամասում: Միսիոներների աշխատանքն ուղղված էր ոչ այնքան բողոքական վարդապետութեան տարածմանը, որքան բողոքական դպրոցական ցանցի ընդլայնմանը: Քաղաքում գործում էր աւագ դպրոց, բողոքական դպրոցներ էին հիմնադրուել գաւառի 15 հայաբնակ բնակավայրերում: Լինչը բնութագրում է այդ ժամանակ բողոքական համայնքը ղեկավարող Նեփ-աւագին, Նեփ-կրտսերին եւ Ռոյալ Քոլին որպէս նախանձախնդիր, փորձառու եւ բարեհամբոյր անձնաւորութիւններ: Նա նշում է, որ թաղամասում գործում էր մեծ, նորակառույց բողոքական եկեղեցի, որի ծախսերի մի մասը հոգում էր տեղի բողոքական համայնքը: Քաղաքի բողոքական հայերի թիվը 100 հոգի էր, իսկ ամբողջ նահանգում կար մօտ 1200 բողոքական: Բողոքականութիւն ընդունած հայերը իրենց ազգութիւնից հրաժարուելու որեւէ միտում չէին ցուցաբերում, այլ ընդհակառակը, մինչեւ հիմքը մնում էին հայ :
1908 թ. երիտթուրքական յեղափոխութիւնից յետոյ բողոքականների գործունէութիւնը Բիթլիսում որոշակի առաջընթաց է ապրում` շնորհիւ հայերի նկատմամբ աբդուլհամիդեան վարչակարգի ճնշումների վերացման եւ հասարակական-քաղաքական կեանքի որոշակի ազատականացման: Ըստ 1910 թ. բողոքական տեղեկագրի տուեալների` Բիթլիսի բողոքական կայանի անձնակազմն ընդգրկում էր մէկ ընտանիք (ենթադրաբար, խօսքը Նեփ-կրտսերի ընտանիքի մասին է), երկու կին միսիոներ (Էլի քոյրեր), մէկ ձեռնադրուած տեղացի հովիւ, 7 այլ քարոզիչներ, 10 ուսուցիչ, 6 ուսուցչուհի, Աստուածաշնչի ընթերցմամբ եւ բացատրմամբ զբաղուած 4 կին եւ օգնութեան տրամադրման հարցերով զբաղուող մէկ աշխատակից: Բիթլիսում գործում էին հետեւեալ բողոքական հաստատութիւնները` մէկ եկեղեցի, երկու գիշերօթիկ եւ աւագ դպրոց, 8 գիւղական ժողովարան կից դպրոցներով, որբանոց, հագուստի արհեստանոց: Տեղացի հայերին զգալի ծաւալներով օգնութիւն էր տրամադրւում: Աշխատանք էր տարւում գիւղական համայնքներում ինչպէս նախկինում գործող բողոքական առաքելութիւնների վերաբացման, այնպէս էլ բողոքական նոր օջախների ստեղծման ուղղութեամբ:
Հայոց ցեղասպանութեան նախօրեակին Բաղէշի բողոքական համայնքի հովիւն էր վերապատուելի Խաչատուր Վարդանեանը, ով, ինչպէս նշեցինք, սպանուել է Բաղէշի թեմի առաջնորդ Սուրէն ծայրագոյն վարդապետ Գալէմեանի հետ միասին 1915 թ. յունիսի 22-ին [49]:
Հայոց ցեղասպանութեան նախօրեակին Բաղէշի բողոքական համայնքի հովիւն էր վերապատուելի Խաչատուր Վարդանեանը, ով, ինչպէս նշեցինք, սպանուել է Բաղէշի թեմի առաջնորդ Սուրէն ծայրագոյն վարդապետ Գալէմեանի հետ միասին 1915 թ. յունիսի 22-ին [49]:
1880-ական թթ. սկզբներին բողոքական համայնքներ են վկայուած Խլաթի գաւառակի Կծուակ, Ծղակ, Աղաղ (ամբողջութեամբ), Ծերսօնք (ամբողջութեամբ) եւ Փրխուս հայաբնակ բնակավայրերում:
Ըստ Հայոց պատրիարքարանի` 1913 թ. վիճակացոյցի տուեալների` Բիթլիս քաղաքում կար 258 հայ բողոքական : Ըստ 1914 թ. օսմանեան պաշտօնական տուեալների` Բաղէշի գաւառակում հայ բողոքական համայնքի անդամների թիւը 384 հոգի էր, Խլաթի գաւառակում` 207 հոգի :
Ըստ Հայոց պատրիարքարանի` 1913 թ. վիճակացոյցի տուեալների` Բիթլիս քաղաքում կար 258 հայ բողոքական : Ըստ 1914 թ. օսմանեան պաշտօնական տուեալների` Բաղէշի գաւառակում հայ բողոքական համայնքի անդամների թիւը 384 հոգի էր, Խլաթի գաւառակում` 207 հոգի :
Բիթլիս/Բաղէշի հայ կաթոլիկ համայնքը
Ըստ Մաղաքիա արք. Օրմանեանի տուեալների` 1900-ական թթ. սկզբներին Բիթլիսի թեմի տարածքում կար մօտ 500 հայ կաթոլիկ բնակիչ : Սակայն կաթոլիկների փաստացի թիւն ըստ երեւոյթին շատ աւելի նուազ է եղել: Այսպէս, 1890-ական թթ. կէսերին Հայաստանով շրջագայելու ընթացքում Բիթլիս այցելած բրիտանացի ճանապարհորդ Հենրի Լինչը վկայում է, որ քաղաքում կար ընդամէնը 15 հայ կաթոլիկ ընտանիք, որոնցից միայն երեք-չորսն էին քաղաքում նախկինում գործած Յիսուսեանների նորադարձածներից [54]: Քաղաքի կաթոլիկ համայնքը հովւում էր Յիսուսեանների Բէյրութի քոլէջի շրջանաւարտ հայազգի հոգեւորական, ում նախաձեռնութեամբ քաղաքում բացուել եւ գործում էր կաթոլիկ ընտանիքների երեխաների համար նախատեսուած առանձին դպրոց :
Հայոց պատրիարքարանի 1913 թ. վիճակացոյցի տուեալներով՝ Բիթլիսում հաշուառուել էր ընդամէնը 20 կաթոլիկ հայ : Ըստ 1914 թ. օսմանեան պաշտօնական վիճակագրութեան` Բիթլիսի գաւառակում հայ կաթոլիկների թիւը 89 հոգի էր :
Հայոց պատրիարքարանի 1913 թ. վիճակացոյցի տուեալներով՝ Բիթլիսում հաշուառուել էր ընդամէնը 20 կաթոլիկ հայ : Ըստ 1914 թ. օսմանեան պաշտօնական վիճակագրութեան` Բիթլիսի գաւառակում հայ կաթոլիկների թիւը 89 հոգի էր :
houshamadyan.org
Նմանատիպ Լուրեր
Հայությունը՝ Երիտթուրքերի ցույցերում
1908 թվականի Երիտթուրքական հեղափոխության օրերին արևմտահայությունը մասնակցում էր բազմահազարանոց ցույցերին «ազատություն, հավասարություն, եղբայրություն» կարգախոսներով:
1919-1920 թթ. Բաթում-Երևան «Կյանքի երկաթգիծը»
«Ազատության պաշտպան» զրահագնացքի բրիտանական զինվորական անձնակազմը, Երևան, 1920 թ.
Թուրքիայի դաշնակից ԱՄՆ-ն տապալում է Արևմտյան Հայաստանի վերադարձի ծրագիրը
Եվրոպական մեծ տերությունները և Թուրքիայի դաշնակից ԱՄՆ-ն տապալում են Արևմտյան Հայաստանի վերադարձի ծրագիրը։ ԱՄՆ-ի ու Թուրքիայի հարաբերություններում կային որոշակի կնճիռներ։ Այդ համատեքստում 2021-ին ԱՄՆ-ն ճանաչեց Հայոց ցեղասպանությունը, թեև գործնականում մեծ հաշվով դա ոչինչ չի տալիս Հայկական հարցին։
Հայ-ադրբեջանական կոնֆերանս․ Բաքու, 1919-ի դեկտեմբերի 14
Ադրբեջանի կողմից հայ-ադրբեջանական կոնֆերանսին կմասնակցեն Ֆաթալի Խան Խոյսկին, Մամեդ Հասան Հաջինսկին և Մամեդ Ռզա Վեքիլովը։
Հայերը, Թուրքիան, Ռուսաստանը եւ Արեւմուտքը. հայացք 1891 թվականից
Ներկայացնում ենք 1891 թվականի ապրիլին ամերիկյան The Atlantic Monthly ամսագրում հրապարակված Սեմյուել Գրին Ուիլեր Բենջամինի The Armenians and the Porte հոդվածի հայերեն թարգմանությունը:
Ալեքսանդր Սոլժենիցինի նոբելյան պատմությունը
Խորհրդային Միությունում Սոլժենիցինին Նոբելյան մրցանակ շնորհելը ռումբի պայթյունի էֆեկտ ունեցավ։ Շատերն անկեղծորեն ուրախացան ռուս վառ և ազնիվ գրողի համաշխարհային ճանաչման համար: Սակայն իշխանությունները և պաշտոնական գրական հանրությունը թշնամաբար են ընդունել Շվեդիայի ակադեմիայի որոշումը։ ԽՄԿԿ Կենտկոմը Նոբելյան մրցանակակրին վարկաբեկելու մի ամբողջ ծրագիր էր մշակել։
