Շահէն Յովսէփեան 

Րաֆֆու «Խենթ» վեպը շատ քչերը, յատկապէս աւագ սերունդը՝ չեն կարդացել: Իսկ որոշ անձաց մօտ կայ այն պատկերացումը թէ վեպի «Վարդանը», Րաֆֆի հորինւածքն է և նման անձնաւորութիւն չի եղել, բայց դա այդպէս չէ և այն ունի իրականութիւն, որովհետև Վաղարշապատ քաղաքի Ս.Գայանէ եկեղեցու հիւսիսային կողմի գերեզմանատան արևելեան մասում կայ մի շիրիմ, որի վրայ դրւած է 19-րդ դարւայ մի խաչքար և նրա վրայ գրւած է՝ «ԽԵՆԹ», որը յուշում է Րաֆֆու Վարդանին:

 

Խենթի խաչքար-գերեզմանաքարը

           

1877 թ. երբ Րաֆֆին Թիֆլիսից մեկնում էր Երևան, ճանապարհին հանդիպում է Բայազետի պատերազմին մասնակցած մի քանի վիրաւոր հայ զինւորների, որոնք նրան պատմում են մի զինւորի քաջագործութեան մասին, թէ ինչպէս նա որպէս խենթ մի քուրդ ձևանալով յաջողում է անցնել թուրքերի և քրդերի կողմից շրջափակւած Բայազետ բերդը և հասնում Արշակ Տէր Ղուկասովի ճամբարը և այդպիսով փրկում բերդում շրջապատման մէջ գտնւող հայ և ռուս զինւորներին: Րաֆֆին որոշում է լսածի հիման վրայ մի վեպ գրել, ուստի հարկաւոր էր հանդիպել հերոսի հետ: Սկսում է փնտրել նրան և վերջապէս յաջողում է Սամսոն Տէր Պողոսեանին, որը կատարել էր այդ քաջագործութիւնը գտնել Էջմիածինի վանքում, որից մանրամասը լսում է այն ինչ կատարւել էր, որի հիման վրայ գրում է «Խենթ» վեպը, հերոսին տալով «Վարդան» անունը: Գիրքը առաջին անգամ լոյս է տեսնում Շուշի քաղաքում 1881 թ., որը բազմիցս անգամներ վերահրատարակւում է և աւելի ուշ թարգմանւում է նաև ռուսերէն լեզւով:

Րաֆֆի «Խենթ» վեպը լոյս տեսած Շուշիում

 

Մի բան պարզ չէ, արդիօք Րաֆֆին է նրան տւել Խենթ մականունը, իր հեղինակած գրքի շնորհիւ, թէ երբ Րաֆֆին նրան հանդիպեց, արդէն նրան ճանաչում էին այդ մականունով:

Սամսոն Տէր Պողոսեանը ծնւել է Կոտայք մարզի Արագիւղ գիւղում 1851 թ.: Նա զինւորագրւել է Ռուսական կայսրութեան բանակում և հասել մինչև գնդապետի աստիճանին: Մասնացել է բազմաթիւ պատերազմների ինչպէս ռուս-թուրքական 1877-78 թթ. պատերազմներին, որի ընթացքին Բայազետ ամրոցը 24 օր շրջափակման մէջ ընկնելով, հնարաւորութիւն չկար այդ մասին տեղեկացնել գլխաւոր բանակին, ուստի ինչպէս Րաֆֆին իր վեպում մանրամասը ներկայացնում է, նրան յաջողում է խենթ ձևանալով՝ դուրս գալ շրջափակումից և օգտնութիւն բերել շրջափակւածների համար ու փրկել բոլորի կեանքը, որի համար ցարական բանակից ստանում է Ս.Գևորգի ոսկէ խաչ և ցմահ թօշակ:

Սամսոն Տէր Պողոսեանը

Նա իր ծննդավայր Արագիւղում հիմնել է դպրոց, որի ուսուցիչների աշխատավարձը մինչև իր մահը վճարել է: Աւելի ուշ, իր համագիւղացիները, նրա արձանը տեղադրել են Արագիւղում, որը մինչև օրս կանգուն է:

Խենթի արձանը

1903-6 թթ նշանակւել է, որպէս Վայոց Ձորի գաւառապետ իսկ 1906 թ. մինչև իր մահը եղել է Էջմիածին գաւառի ջրաբաշխը:

Խեթի գերեզմանը

 

Նա մահացել է 1911թ. և թաղւել Ս.Գայանէ վանքի տարածքում, իսկ վերջին տարիներին, նրա գերեզմանաքարը տեղադրելով շիրիմի գլխավերևը, տեղադրւել է բազալտից մի նոր գերեզմանաքար, որի վրայ բացի «Խենթ» անունը նաև գրւած է նրա իսկական անունը և Րաֆֆի միջոցով նրա տրւած «Վարդան» անումը: