Լայնածավալ հետազոտությունից և ամբողջ աշխարհից Հայոց ցեղասպանության հուշահամալիրների լուսանկարների մեծ պահոց նվեր ստանալուց հետո Հայկական ազգային ինստիտուտի (ANI) կայքէջը ներկայում ցուցադրում է 327 հուշահամալիրներ 45 երկրներում: «Արմենպրես»-ի հաղորդմամբ՝ այս մասին հոդվածով տեղեկացնում է Ամերիկայի հայկական համագումարը։ Հոդվածում նաև նշվում է.

2015թ.-ի Հայոց ցեղասպանության հարյուրամյակի միջոցառումները շատ համայնքների համար թախծալի առիթ հանդիսացան նոր հուշարձաններ տեղադրելու համար: Տվյալների բազան նախկինում ներառում էր 200 հուշահամալիրներ 32 երկրներում: Նոր թվերը ներկայացնում են աշխարհի ևս 13 երկրներում հուշարձանների թվի 60% աճ: Նաև գոյություն ունեցող 74 գրառումներ թարմացվել են նոր տեղեկություններով։ Այս ամենը կարելի է մանրամասնորեն դիտարկել 650 պատկերներով, որոնք ավելացվել են առկա տվյալների բազային:

Տվյալների բազան տրամադրում է տեղեկատվություն յուրաքանչյուր հուշահամալիրի մասին՝ դրա տեսակի նկարագրություն, գտնվելու վայր, տեղադրման տարեթիվ, կարևոր արձանագրությունների տառադարձում և, առկայության դեպքում, լրացուցիչ մանրամասներ, ինչպիսիք են՝ ովքեր են նկարիչը, քանդակագործը կամ ճարտարապետը, հովանավորները, պաշտոնական այցելուները և ինչ հարմարություններ կան տարածքում: Տվյալների բազան ունի նաև որոնման գործառույթ՝ ըստ հուշահամալիրի տեսակի կամ այն քաղաքի, որտեղ գտնվում է հուշահամալիրը:

Հուշահամալիրները փաստագրված են այնպիսի տարբեր երկրներում, ինչպիսիք են Բրազիլիան և Բուլղարիան, Չիլին և Կիպրոսը, Էստոնիան և Եթովպիան, Իռլանդիան և Իտալիան, Սինգապուրը և Սլովակիան, Ուկրաինան և Ուրուգվայը: Որքանով հայկական եկեղեցիները մատնանշում են սփյուռքի համայնքների առկայությունը, Հայոց ցեղասպանության հուշահամալիրներն այժմ մատնանշում են նաև դրանց գտնվելու վայրը և վկայում են 1915թ.-ի ոճրագործությունների զոհերի հիշատակը հարգելու հայ ժողովրդի հանձնառության խորության մասին:

 ANI կայքում ներկայացված երկրների ամբողջական ցանկը ներառում է. Արգենտինա (7), Հայաստան (44), Ավստրալիա (7), Ավստրիա (4), Բելգիա (2), Բրազիլիա (3), Բուլղարիա (6), Կանադա (9), Չիլի (2), Կիպրոս (4), Չեխիա (1), Դանիա (1), Եգիպտոս (3), Էստոնիա (1), Եթովպիա (1), Ֆրանսիա (45), Վրաստան (3), Գերմանիա (14), Հունաստան (2), Հունգարիա (3), Հնդկաստան (1), Իրան (8),  Իռլանդիա (1), Իսրայել (3), Իտալիա (8), Լատվիա (1), Լիբանան (14), Մեքսիկա (1), Լեռնային Ղարաբաղ (Արցախ) (3), Նիդեռլանդներ (2), Լեհաստան (2), Ռումինիա (2), Ռուսաստան (10), Սինգապուր (1), Սլովակիա (2), Իսպանիա (4), Շվեդիա (2), Շվեյցարիա (3), Սիրիա (7), Ուկրաինա (5), Արաբական Միացյալ Էմիրություններ (1), Միացյալ Թագավորություն (4), Միացյալ Նահանգներ (74), Ուրուգվայ (4), Վենեսուելա (1):

Բացի Հայաստանից, որտեղ փաստագրվել են 44 հուշահամալիրներ, որոնցից 29վերջերս են ավելացվել տվյալների բազայում, մեծ թվով հուշահամալիր ունեցող երկրների թվում են՝ Ֆրանսիան՝ 45 փաստագրված հուշարձաններով, որոնցից 29-ը ավելացվել են, Գերմանիան՝ 14 հուշարձաններով, որոնց մեծ մասը վերջերս տեղադրված կառույցներ են, Լիբանանը՝ 14 հուշարձաններով, որոնցից մի քանիսը բաղկացած են նշանակալից համալիրներից, և Միացյալ Նահանգները՝ 74 հայտնաբերված հուշահամալիրներով, որոնցից 25-ն ավելացվել են։

 Հուշահամալիրներից շատերը հուշարձաններ են և խաչքար՝ հայկական ավանդական ձևավորմամբ և տարբերվող չափերով, ինչն ընդունվել է որպես ընդհանուր հատկանիշ: Սա, ըստ երևույթին, տեղադրման միտման առավել վերջերս ձևավորված զարգացում է, որը, հավանաբար, արտացոլում է հուշահամալիրը հովանավորող համայնքի ծագումը և նրա նախընտրությունը՝ ապավինել արվեստի այնպիսի ձևին, որը վկայակոչում է հայկական ավանդական հուշարձանային արվեստին:

 Այլ վայրերում տեղադրվել են քանդակներ՝ պայմանական ֆիգուրալ պատկերումներից մինչև ամբողջովին վերացական ձևեր, որոնք ձգտում են ֆիքսել ցեղասպանության փորձառության հետ կապված ցավի խորությունը: Մի կողմից Կոմիտասի կերպարը դարձել է զոհի խորհրդանիշ՝ Ֆրանսիայի մայրաքաղաք Փարիզի կենտրոնում տեղադրված ուշագրավ օրինակով, մյուսը՝ Միչիգան նահանգի Դետրոյթ քաղաքում։ Մյուս կողմից, նկատելի փոփոխություն կա ոճերում, որտեղ խորհրդային ժամանակաշրջանում Հայաստանում տեղադրված հուշարձանները սովորաբար ապավինում էին աբստրակցիայի՝ նվազագույն անմիջական հղումով Հայոց ցեղասպանությանը, և որտեղ այժմ հուշարձաններն ավելի բազմազան ձևեր են ստանում անկախությունից ի վեր:

Մինչ հայտնի կենտրոնական հուշահամալիրը Երևանում` Ծիծեռնակաբերդի համալիրը, ամենամեծն է իր տեսակի մեջ, Հայաստանի մի քանի այլ հուշակոթողներ նույնպես ընդգրկում են ծանրակշիռ համալիրներ, հատկապես Արմավիրում գտնվող Մուսա լեռան հուշահամալիրը և Կոտայքի մարզի Նոր Հաճընում գտնվող հուշահամալիրը: Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիրի նմանությամբ ավելի փոքրածավալ մոդելներ կառուցվել են մի շարք վայրերում, այդ թվում՝ ցայտուն կրկնօրինակը Կալիֆոռնիայի Ֆրեզնո քաղաքում:

Հատկապես տպավորիչ հուշահամալիրներ ստեղծվել են նաև Լիբանանում և ԱՄՆ-ում։ Կալիֆորնիայի Մոնտեբելո քաղաքում գտնվող շատ մեծ հուշարձանը՝ երկարաձգված հայկական եկեղեցու գմբեթի տեսքով, թվագրվում է 1965թ.-ի կեսդարյա հիշատակի միջոցառումներից: Նաև հասարակական տարածքում է գտնվում Հայկական ժառանգության այգին՝ Մասաչուսեթս նահանգի Բոստոն քաղաքի կենտրոնում՝ իր նորարարական քանդակագործական ինստալացիայով, որը կարգավորվող է և տեղադրված է շրջանաձև լաբիրինթոսի դիմաց գտնվող կլոր լողավազանում: Արարատ տան Mission Hills կամպուսում՝ Լոս Անջելեսի հայ համայնքի ծերանոցում, հատուկ նպատակներին նվիրված մի շարք հուշահամալիրներ են ստեղծվել՝ որպես նշանավոր հուշարձանների մեկ այլ համալիր, ներառյալ՝ մի հիշատակի այգի նվիրված Ավրորա Մարդիգանյանին, ում պատմությունը վերականգնվել է որպես վերապրածի խորհրդանշական փորձառություն: Իսկ Կիլիկիո հայոց կաթողիկոսության ճեմարանի կամպուսում, որը տեղակայված է Լիբանանի լեռներում գտնվող Բիքֆայա քաղաքում՝ մի ամբողջ շարք հուշարձաններ հիշեցնում են հայոց պատմության կարևոր կողմերը դրա հսկայական բրոնզե արձանի ստորոտում:

Լիբանանի Անթիլիաս քաղաքի Կաթողիկոսարանի տարածքում գտնվող հիշատակի մատուռը, որը ծառայում է որպես գերեզմանատուն, նույնպես դարձել է ևս մեկ մոդել, և նմանատիպ այլ հիշատակի մատուռներ կառուցվել են այլ վայրերում։ Դրանցից առավել մանրամասն մշակվածը Սիրիայի Դեր Զոր քաղաքի մատուռն է, որը Հայոց ցեղասպանության ժամանակ ամենամեծ մահվան ճամբարի վայրն էր:

 Դեր Զորի համալիրը մեծ վնասներ կրեց և ավերվեց «Իսլամական պետության» ահաբեկիչների ձեռքով, որոնք 2014թ.-ին հեղեղեցին արևելյան Սիրիան: ԻԼԻՊ-ի զինյալները, ովքեր ցեղասպանություն իրականացրեցին հյուսիսային Իրաքի եզդի ժողովրդի դեմ և հալածեցին տեղի քուրդ բնակչությանը, շատ հավանական է, որ վնաս հասցնեին հուշահամալիրին՝ ծառայություն մատուցելով իրենց հովանավորներին Թուրքիայում:

 1995թ.-ին Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիրը ընդլայնվեց՝ Հայոց ցեղասպանությանը նվիրված առաջին թանգարանի կառուցմամբ։ Թանգարանը և դրա հետ կապակցված գիտահետազոտական ինստիտուտը (ՀՑԹԻ) ևս մեկ անգամ զգալիորեն ընդլայնվեցին 2015թ.-ի հարյուրամյակի միջոցառումների համար: ՀՑԹԻ-ին այժմ միանում են նյութական ցուցանմուշներ տրամադրող այլ հաստատություններ, ինչպիսիք են Ամերիկայի հայկական թանգարանը Մասաչուսեթս նահանգի Ուոթերթաուն քաղաքում, և վերջերս բացված Հայկական թանգարանը Մոսկվայում: Առցանց ցուցանմուշներն ու թանգարանները ներառում են Հուշամատյանը, որը նվիրված է նախաեղեռնյան դարաշրջանի հայկական կյանքի հիշողության վերականգնմանն ու վերստեղծմանը, Երկիր և մշակույթը, որը պարունակում է Հայոց ցեղասպանության ժամանակ ոչնչացված կամ առգրավված հուշարձանների տվյալների բազա, և Ամերիկայի Հայոց ցեղասպանության թանգարանի ինտերակտիվ կայքը: ANI-ն նաև նշում է Հայկական ճարտարապետության հետազոտությունը, որը նվիրված է ոչնչացման ենթարկված Հայաստանի ժառանգության լուսանկարչական վերականգնմանը:

 Բացառությամբ Սիրիայում գտնվող բազմաթիվ հուշահամալիրների, որոնք դժվար հասանելի են դարձել երկրում քաղաքացիական բախումների պայմաններում, շատ քիչ հուշահամալիրներ են իրականում տեղադրված այն վայրերում, որոնք անմիջականորեն կապված են Հայոց ցեղասպանության հետ: Անշուշտ, չկա գոնե մեկ հուշարձան Թուրքիայում, որտեղ այնքան վայրագություններ էին կատարվել ողջ Հայաստանում և Անատոլիայում, թեև 1919թ. ապրիլի 24-ին առաջին հիշատակի արարողությունը տեղի ունեցավ Ստամբուլում: Աշխարհի այդ մասում միակ հուշակոթողները հնագույն եկեղեցիների ու լքված տների չնշված ու փլուզվող մնացորդներն են:

Եզակի թանգարան գոյություն ունի Լիբանանի Ջբեյլ (նաև հայտնի է որպես Բիբլոս) քաղաքում՝ իրական մանկատան տարածքում: Մանկատան կառույցը դեռ կանգուն է և վերածվել է Հայոց ցեղասպանության որբերի թանգարանի, որը պարունակում է հուզիչ ցուցանմուշներ վերապրած երեխաների փորձառության վերաբերյալ, ովքեր տեղավորվել էին հաստատությունում: Շենքին նայող հրապարակը նույնպես վերածվել է որբերին նվիրված հուշահամալիրի՝ հաստատությունն առաջնորդող լույսի` Մարիա Յակոբսենի հուշարձանով: Մեկ այլ մանկատան շենք, որը դեռ կանգուն է, գտնվում է շվեյցարական փոքրիկ Բեգնինս քաղաքում: Այն նշանավորվում է երկու համեստ հուշատախտակներով, որոնք նվիրել են այդ հաստատությունում տեղավորված և կրթություն ստացած հայ որբերի զավակները և ի ճանաչում շվեյցարացի հոգևորական Էնթոնի Կրաֆտ-Բոնարի, ով հիմնադրել էր որբանոցը:

Մարդասիրական ոլորտի այլ գործիչներ արժանացել են ճանաչման՝ նրանց հիշատակին նվիրված հուշատախտակների և հուշարձանների տեղադրման միջոցով: Ծիծեռնակաբերդի հուշահամալիրի Պատվո պատը հիշատակում է ամենահայտնիներին, այդ թվում՝ Ալմա Յոհանսոնին, Անատոլ Ֆրանսին, Արմին  Վեգներին, Կարեն Եփփեին, Հենրի Մորգենթաու ավագին, Յակոբ Կյունցլերին, Յոհաննես Լեփսիուսին, Պիեռ Քվիլարդին, Ջեյմս Բրայսին, Ռաֆայել Լեմկինին, Ֆրանց Վերֆելին և Ֆրիտյոֆ Նանսենին։ Ուրիշները ճանաչվում են իրենց երկրներում տեղադրված կիսանդրիներով կամ հուշակոթողներով, այդ թվում՝ Ֆրանց Վերֆելը՝ Ավստրիայում, Կարեն Եփփեն՝ Դանիայում, Աննա Հեդվիգ Բյուլը՝ Էստոնիայում և Յոհաննես Լեփսիուսը՝ Գերմանիայում:

Հայոց ցեղասպանության հուշահամալիրների տվյալների բազան առաջին անգամ ստեղծվեց որպես հուշարձանների տվյալների բազայի ծրագրի մի մաս, որը ֆինանսավորվում էր Ռոքֆելլեր հիմնադրամի կողմից՝ Միացյալ Նահանգների Հոլոքոստի հիշատակի թանգարանի աջակցությամբ: ANI-ի տնօրենի օգնական Ռոբերտ Արզումանյանը հավելյալ հետազոտություն անցկացրեց ANI-ի տնօրեն դոկտոր Ռուբեն Ադալեանի ղեկավարությամբ՝ տվյալների բազան արդիականացնելու համար, որպեսզի արտացոլվեն և արձանագրվեն աշխարհի հայ համայնքների զգալի ջանքերը՝ Հայոց ցեղասպանության հարյուրամյակը հարգելու համար նոր հուշահամալիրներ տեղադրելու միջոցով: Այս վայրերը ծառայում են որպես հավաքատեղիներ ամեն տարի ապրիլի 24-ին անցկացվող ամենամյա ոգեկոչումների համար և դարձել են հարգանքի տուրք վերապրողներին, ովքեր հիմնադրեցին հայկական սփյուռքի համայնքները։

ANI-ն իր երախտագիտությունն է հայտնում իր ընկերներին, ովքեր աջակցել են Հայոց ցեղասպանության հուշահամալիրները փաստագրելու այս շարունակական ջանքերին: ANI-ն նաև ճանաչում է հանրության ներդրումը հայտնաբերված հուշարձաններից շատերի վերաբերյալ հիմնարար տեղեկության համար: ANI-ն շարունակում է ողջունել այս նախաձեռնության հետ կապված հանրային աջակցությունը, հատկապես ցանկացած օգնություն, որը կարող է ստանալ՝ կապված չփաստագրված հուշահամալիրների կամ գոյություն ունեցող հուշահամալիրների ներկայիս վիճակի հետ:

 ANI-ի մասին հավելյալ տեղեկությունների համար խնդրում ենք ծանոթանալ նախորդ հայտարարություններին՝ 2022թ.-ի մարտի 21-ի՝ «Հայկական ազգային ինստիտուտի կայքէջն այժմ ներառում է Հայոց ցեղասպանությունը հաստատող 795 պաշտոնական արձանագրություններ» և 2022թ.-ի մարտի 28-ի՝ «Հայկական ազգային ինստիտուտը հրապարակել է տվյալների բազա՝ նախագահ Բայդենի կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչման լրատվամիջոցներում լուսաբանման և դրա հետևանքների մասին»:

 Հայկական ազգային ինստիտուտը (ANI) հիմնադրվել է 1997 թվականին:  Այն 501(c)(3) ուսուցողական բարեգործական կազմակերպություն է Վաշինգտոնում, որը նվիրված է Հայոց Ցեղասպանության ուսումնասիրմանը, հետազոտմանն ու հաստատմանը: ANI-ի կայքէջից կարելի է օգտվել անգլերեն, թուրքերեն, իսպաներեն և արաբերեն լեզուներով: ANI-ն նաև սպասարկում է Ամերիկայի Հայոց ցեղասպանության առցանց թանգարանը (AGMA)։