Վեց մասերից բաղկացած այս արժեքավոր հրապարակման հեղինակը իրանագետ, Հայաստանի փորձառու դիվանագետներից արտակարգ դեսպանորդ և լիազոր նախարար Գառնիկ Բադալյանն է: Այս հրապարակումը լույս է տեսել http://www.diplomat.am/ կայքում՝ “Հայաստանի դեսպանությունները Իրանում” խորագրի ներքո:

ՄԱՍ ԱՌԱՋԻՆ

Նորանկախ Հայաստանի Հանրապետության ղեկավարությունն առաջին իսկ օրերից առավելագույնս կարևորում էր հարևան Իրանի հետ անմիջական հարաբերությունների և բազմաբնույթ կապերի հաստատումը:

Հայաստանի անկախացումից հետո (1918) Պարսկաստանը հարևան երկրների մեջ միակն էր, որ տարածքային պահանջ, քաղաքական կամ տնտեսական խնդիրներ չունենար Հայաստանի հետ և անկեղծորեն ցանկանում էր առևտրական և քաղաքական կապեր հաստատել իր հյուսիսային սահմանների մոտ կազմավորված նորանկախ պետության հետ: Ցանկություն կար նաև նման հարաբերություններ հաստատել Վրաստանի և Ադրբեջանի հետ: Այդ նպատակի համար էլ Անդրկովկասի նորանկախ երկրների հետ հարաբերություններ հաստատելու նպատակով Բաքու էր ժամանել Իրանի վարչապետ Սեյեդ Զիա էդ-Դին Թաբաթաբայի գլխավորած առևտրատնտեսական պատվիրակությունը, որը ցավոք, չի կարողանում այցելել Հայաստան Իրանում ներքաղաքական վիճակի սրման պատճառով:

1918-19թթ. ակտիվ շփումներ են տեղի ունենում Հայաստանի և Իրանի միջև, Հայաստան է այցելում պարսկական մի պատվիրակություն առևտրատնտեսական հարցերի շուրջ բանակցություններ վարելու նպատակով: Նույն պատվիրակության հետ Իրան է մեկնում ՀՀ կառավարական պատվիրակությունը: Մակուի խանությունում Հայաստանի ներկայացուցիչները սկսում են հացահատիկ և անասուն գնել սովից հյուծված Հայաստանի ազգաբնակչությանը հասցնելու համար: Նման կապերը և հարաբերությունները կանոնակարգելու համար անհրաժեշտություն է զգացվում երկու երկրների հարաբերություններին տալ քաղաքական բնույթ:

1919թ. հունիսի 11-ին վարչապետ Ալեքսանդր Խատիսյանը (Հայաստանի Հանրապետության առաջին արտգործնախարար) Պարսկաստանի կառավարության նախագահ Վոսուղ էդ Դովլեի հետ գրագրություն է հաստատում: Առաջին հեռագրում մասնավորապես նշված է լինում, որ Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը հայ և պարսիկ ժողովուրդների միջև գոյություն ունեցող բարեկամական կապերն ամրապնդելու, ինչպես նաև գաղթականության, տրանզիտի, երկաթուղագծի և երկու երկրների կենսական շահերին վերաբերող այլ հարցերի լուծման համար խնդրում է շահի կառավարության համաձայնությունը` Հայաստանի հատուկ ներկայացուցչին Թեհրան ուղարկելու և վերոհիշյալ հարցերը լուծելու համար բանակցություններ սկսելու առաջարկով: Խատիսյանն իր հեռագրում հույս է հայտնում, որ պարսից կառավարությունը դրական լուծում կտա հարցին:

Պատասխանը երկար սպասեցնել չի տալիս: Հունիսի 18-ին Երևանում Պարսկաստանի հյուպատոս Միրզա Ասդուլլահ խան Մանի օլ Մոլքը Ալեքսանդր Խատիսյանին է հանձնում Պարսկաստանի կառավարության պատասխան հեռագիրը, որում մասնավորապես նշվում է, որ Պարսկաստանի Ահմադ շահը հավաստում է Պարսկաստանի տարածքում իր կառավարության բարյացկամությունն ու հատուկ ուշադրությունը հայ ժողովրդի նկատմամբ և ցանկանում, որ հայ ժողովրդի իղձերը ի կատար ածվեն:

Հուլիսի 7-ին Պարսկաստանը պաշտոնապես ճանաչում է Հայաստանի Հանրապետության անկախությունը և դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատում նրա հետ:

Օգոստոսի 1-ին Ալեքսանդր Խատիսյանը հեռագրում է Թեհրան, որում, մասնավորապես, ասվում է «Որպես Պարսկաստանի կառավարության բարյացակամ պատասխանի հետևանք, Հայաստանի կառավարությունը Նորին կայսերական մեծության Շահի կառավարությանը կից լիազոր ներկայացուցիչ է նշանակում իշխան Արղությանին և նրան տալիս է մանդատ ` լուծելու բոլոր այն հարցերը, որոնք վերաբերում են Հայաստանին»:

Վոսուղ էդ Դովլեն Ալեքսանդր Խատիսյանին հասցեագրված Ֆրանսերեն պատասխան նամակով հայտնում է. «…Պարսից կառավարությունը կատարելապես տրամադիր է Հայաստանի մասնավոր ներկայացուցչին պաշտոնապես ընդունել Թեհրանում»:

Կառավարությունը հրամանագրով Թեհրանում ՀՀ դեսպան է նշանակում Հովսեփ Արղությանին: Իրանահայ գաղութն այդ մասին տեղեկանում է Ադրբեջանում Հայաստանի Հանրապետության դեսպան Մարտիրոս Հարությունյանից: Դեսպանը տեղեկացնում է նաև, որ շուտով Արղությանը կճանապարհվի Թեհրան: Այդ օրերին Թեհրան մեկնող Արղությանը Բաքվում մասնակցում է հայ-ադրբեջանական խորհրդաժողովի աշխատանքներին, որում քննարկվում էին հայ-ադրբեջանական սահմանների, երկաթուղու, գաղթականների, հյուպատոսական և դատաիրավական հարցեր:

Հայաստանի դեսպան նշանակելու լուրը կայծակի արագությամբ տարածվում է ամբողջ Պարսկաստանով մեկ, հայ համայնքն անհամբեր սպասում է նորանկախ հայրենիքի առաջին դեսպանի ժամանմանը: