Պահպանվել են նրա ՀԽՍՀ արտգործժողկոմին ուղարկած գրությունները:

Լևոն Սարգսյանն իր` ՀԽՍՀ արտգործժողկոմին հղած առաջին` նոյեմբերի 23-ի զեկուցագրում գրում է, որ Հ. Արղությանը դեռևս չի հանձնել ՀՀ դեսպանության արխիվը, կահույքը և ավտոմեքենան: Երկար քաշքշուկներից հետո, ի վերջո գույքի մի մասը հանձնվում է 1922թ. հուլիսին:

1921թ. սեպտեմբերի 27-ին ՀԽՍՀ ներկայացուցչության ժամանակավոր քարտուղար Երնջակյանը Թեհրանից հեռագրում է արտգործժողկոմ Ասքանազ Մռավյանին, որ Իրանում բացվել է ՀԽՍՀ ներկայացուցչությունը: Այն ժամանակավորապես ղեկավարում է ՌԽՖՍՀ լիազոր ներկայացուցիչ Ֆեոդոր Ռոտշտեյնը:

Մեկ ամիս անց Իրան է ժամանում Խորհրդային Հայաստանի լիազոր ներկայացուցիչ Լևոն Սարգսյանը: Նա հոկտեբերի 17-ին մեկնում է Թիֆլիս, այնուհետև Բաքու: Թիֆլիսում Լ.Սարգսյանը այցելում է Պարսկաստանի գլխավոր հյուպատոսին: Բաքվում Լ.Սարգսյանը հանդիպում է Խորհրդային Ադրբեջանի Արտգործժողկոմ Հուսեյնովի և նրա տեղակալ Անդրևիի հետ: Հոկտեմբերի 27-ին «Թեհրան» շոգենավով մեկնում է Էնզելի: Էնզելիում նրան դիմավորում է Ռուսաստանի հյուպատոսական ներկայացուցիչը: Հաջորդ օր Ռեշտ-Ղազվին ճանապարհով հասնում է Թեհրան` ստանձնելու իր պարտականությունների կատարմանը: Ռեշտում Լ.Սարգսյանի պատվին հայ համայնքը կազմակերպում է ընդունելության մեծ հանդես:

Ղազվինում նա ավելի սառը և համեստ դիմավորման է արժանանում: Նոյեմբերի երեքին Լ.Սարգսյանը ժամանում է Թեհրան: Նրան քաղաքից դուրս դիմավորում են Ռուսաստանի դեսպանության և հայ համայնքի ներկայացուցիչները: Նա արժանանում է պարսկական արարողակարգով նախատեսված բոլոր պատիվներին: Նրան է այցելում արտաքին գործերի նախարարության արարողապետ Վահիբ էդ Սուլթանը և Իրանի կառավարության կողմից ողջունում Հայաստանի Խորհրդային Հանրապետության նորանշանակ դեսպանին: Հաջորդ օրը Լևոն Սարգսյանին է այցելում Ահմեդ շահի պալատական գլխավոր արարողապետը և տեղեկություն տալիս հավատարմագրերը հանձնելու օրվա և արարողության կարգի մասին:

Լ.Սարգսյանն իր ժամանման մասին հատուկ հուշագիր է ուղարկում Պարսկաստանի արտաքին գործերի նախարարությանը և խնդրում հստակեցնել հավատարմագրերը հանձնելու օրը և երկրի բարձրաստիճան ղեկավարության հետ հանդիպումներ կազմակերպելու ժամկետները:

1921թ. նոյեմբերի 9-ին Սահաբ Ղրան պալատում մեծ շքեղությամբ տեղի է ունենում Սուլթան Ահմադ շահ Ղաջարին դեսպան Լևոն Սարգսյանի հավատարմագրերի հանձնման հանդիսավոր արարողությունը: Սարգսյանը Պարսկաստանի շահին հանձնում է նաև Հայաստանի ժողկոմխորհի նախագահ Ալեքսանդր Մյասնիկյանի գրավոր ուղերձը, որում ՀԽՍՀ կառավարության ղեկավարը Խորհրդային Հայաստանի պատրաստակամությունն է հայտնում Պարսկաստանի հետ բազմակողմանի կապեր զարգացնելու հարցում: Ուղերձում նշված է լինում, որ «…ելնելով Իրանի և Հայաստանի միջև արդեն գոյություն ունեցող բարեկամական կապերի և վստահության ամրապնդման անկեղծ ցանկությունից, Հայաստանի կառավարությունը Պարսկաստանի շահական կառավարության մոտ Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության լիազոր ներկայացուցիչ է նշանակումընկ. Լևոն Սարգսյանին, որը տրված մանդատի համաձայն պետք է ջանա իրեն մատչելի բոլոր միջոցներով նպաստել երկու երկրների միջև փոխհարբերությունների զարգացմանը…»:

Ահմեդ շահն իր խոսքում կարևորում է Հայաստանի Խորհրդային Հանրապետության հետ հարաբերությունների հաստատումը և նշում, որ հրահանգել է կառավարությանը աջակցել և օգնություն ցուցաբերել ԽՍՀ-ի լիազոր ներկայացուցիչին:

Հավատարմագրերը հանձնելուց հետո Հայաստանի դեսպանին նույն պալատի Սպիտակ սրահում ընդունում են Իրանի վարչապետն ու արտգործնախարարը:
Նույն օրը Լևոն Սարգսյանն իր առաջին զեկուցագիրն է ուղարկում արտգործժողկոմ Ասքանազ Մռավյանին և տեղեկացնում հավատարմագրերի հանձնման և իր առաջին հանդիպումների մասին: Նա տեղեկացնում է, որ իր կողմից արդեն ստեղծվել են բարեկամական ջերմ հարաբերություններ Իրանի կառավարության անդամների հետ:

Մի քանի օրից Խորհրդային Հայաստանի դեսպանություն են այցելում Իրանի վարչապետ Ղավամ օլ Սալթանեն ու արտգործնախարարը, խորհրդարանի մի քանի անդամներ և պատերազմի նախարար Ռեզա խանը:

Դեսպանությունը մեծ թափով սկսում է իր գործունեությունը: Լևոն Սարգսյանը հուշագրով դիմում է Իրանի կառավարությանն Եզեկել Երզնկյանին Ատրպատականի հայոց ընդհանուր հյուպատոս ճանաչելու, Ատրպատականում քուրդ առաջնորդ Սմկոյի դեմ ռազմական գործողություններ սկսելու և Հովսեփ Արղությանի կողմից նախկին դեսպանության գործերն ու գույքը հանձնելու մասին: Իրանի կառավարությունը կարճ ժամանակում տալիս է համաձայնություն` Երզնկյանին որպես հյուպատոս ճանաչելու և հյուպատոսարան հիմնելու մասին:

Խորհրդային Հայաստանի ներկայացուցչությունը ևս աշխատանքներ է տանում պարսկահայերին Հայաստանի վերաշինությանը մասնակից դարձնելու համար: Դեսպանությունը սկսում է հայերենով հրատարակել մամուլի շաբաթական տեղեկագրեր, որոնցում տեղեկություններ է հաղորդվում Խորհրդային Հայաստանում տեղի ունեցող քաղաքական, տնտեսական և սոցիալական վիճակի մասին: Դեսպանությունը լայն աշխատանքներ է տանում Պարսկաստանի հայկական գաղութում, տեղի հայությանը հայրենիք հետ կապելու և նրա ներուժը երկրի վերաշինության մեջ օգտագործելու նպատակով:

Նոյեմբերի 29-ին Թեհրանում տեղի է ունենում Հայաստանում խորհրդային կարգերի հաստատման առաջին տարելիցին նվիրված պաշտոնական ընդունելությունն ու ներկայացուցչության բացման հանդիսավոր արարողությունը: Արարողության ժամանակ ելույթ են ունենում ՀԽՍՀ լիազոր ներկայացուցիչ Լևոն Սարգսյանն ու ՌԽՖՍՀ լիազոր ներկայացուցիչ Ֆ. Ռոտշտեյնը: Արարողությանը մասնակցում են Պարսկաստանի կառավարության մի շարք անդամներ: Ներկա են եղել նաև Խորհրդային Ադրբեջանի լիազոր ներկայացուցիչը, հնչակյան կուսակցության, դաշնակցության կուսակցությունիսց անջատված թևի, մի քանի դպրոցների և հաստատությունների ներկայացուցիչներ: Երեկոյան տեղի է ունենում ընդունելություն, որին մասնակցում են վարչապետ Ղավամ օլ Սալթանեն, մեջլիսի նախագահը, պատերազմի նախարար Ռեզա խանը, նախարարներ, Պարսկաստանի նախկին վարչապետներ, Ռուսաստանի, Անգլիայի, Նորվեգիայի, Աֆղանստանի դեսպանները: Հանդեսին չներկայացած մյուս դեսպանությունները ուղարկում են շնորհավորական հեռագրեր:

Նույն օրը` նոյեմբերի 29-ին Թավրիզում տեղի է ունենում նաև ՀԽՍՀ հյուպատոսության բացման արարղությունը, չնայած հյուպատոսությունը գործում էր նոյեմբերի մեկից: Հանդիսություներին մասնակցում են նահանգապետարանի պարսիկ պաշտոնատարներ նահանգապետ Մոխաբեր էս-Սալթանեի գլխավորությամբ: Մասնակցում են նաև Թավրիզի Ռուսաստանի և Անգլիայի հյուպատոսները, ամերիկյան միսիոներական ընկերության, տեղի հայկական համայնքի և գաղթականության ներկայացուցիչները:

Թավրիզի հյուպատոսությունը կարճ ժամանակահատվածում կարողանում է լավ հարաբերություններ հաստատել հայ համայնքի և մահմեդական ազգաբնակչության հետ: Հյուպատոս Եզեկել Երզնկյանը ձեռնամուխ է լինում ակտիվ դիվանագիտական գործունեության: Նա կազմավորում է ՀԽՍՀ Կարմիր Խաչի Թավրիզի բաժանմունքը, ինչպես նաև Հայաստանի օգնության կոմիտեի բաժանմունքը: Կտրուկ փոխվում է թավրիզահայության և գաղթականների վերաբերմունքը Խորհրդային Հայաստանի նկատմանբ: Հյուպատոսության ջանքերով ակտիվ ապրանքափոխանակություն է տեղի ունենում Իրանի հյուսիս-արևմտյան շրջանների և Հայաստանի միջև:

Ի դեպ, Լևոն Սարգսյանը մտադրություն է ունեցել հյուպատոսություններ բացել նաև Իրանի հայաշատ այլ քաղաքներում ևս: Նա նամակով դիմում է շահական կառավարությանը Ղազվինում, Ռեշտում և Սպահանում Հայաստանի հյուպատոսական գործակալներ ունենալու առաջարկով, սակայն մերժում է ստանում: Սարգսյանը ստիպված դիմում է ՌԽՖՍՀ լիազոր ներկայացուցչին` խնդրելով, որ Ռուսաստանի հյուպատոսարանները զբաղվեն նաև Խորհրդային Հայաստանի քաղաքացիների շահերի պաշտպանությամբ:

Թեհրանում և Թավրիզում Հայաստանի Հանրապետության և Խորհրդային Հայաստանի դիվանագիտական ներկայացուցչությունների բացումն ուներ քաղաքական մեծ նշանակություն տարածաշրջանի համար, իսկ հայ ազգաբնակչության համար հոգեբանական, քանի որ հարյուրամյակներ շարունակ պետականություն չունեցող միլիոնավոր զոհեր տված հայ ժողովուրդը վերջապես ստացել էր իր անկախ և ազատ երկրում ապրելու իրավունքը:
ՀԽՍՀ դիվանագիտական ներկայացուցչությունները պաշտոնապես իրենց պարտականություններին անցնելուց հետո ակտիվ պայքար են սկսում Հայաստանի առաջին Հանրապետության Թավրիզ տեղափոխված վտարանդի կառավարության դեմ, փորձում նրանց վարկաբեկել պարսկահայ համայնքի մոտ: Այդ իսկ պատճառով նրանք առաջին օրերին արժանանում են անբարյացկամ վերաբերմունքի թավրիզահայության կողմից:

Պարսկական կառավարության վերաբերմունքը Խորհրդային Հայաստանի դիվանագետների նկատմամբ արտաքուստ լինում է սիրալիր և բարեկամական, սակայն ներքուստ արվում են միանգամայն հակառակ քայլեր, քողարկված արհամարական, երբեմն էլ թշնամական: Պարսկական գաղտնի գործակալների կողմից հաստատվում է վերահսկողություն նրանց նկատմամբ, երբեմն առգրավվում է դիվանագիտական փոստը, ամեն ինչ արվում է, որ նրանք քիչ շփվեն պարսիկների և այլազգիների հետ:

Թեհրանում և Թավրիզում Խորհրդային Հայաստանի դիվանագիտական ներկայացուցչությունները գործում էին ՌԽՍՖՀ-ի դիվանագիտական ներկայացուցչությունների հետ համագործակցված, առանձին դեպքերում հանդես էին գալիս համատեղ հայտարարություններով ու հուշագրերով:

ՀԽՍՀ արտաքին քաղաքականությունն ուղղված էր երկիրը դուրս բերել միջազգային մեկուսացումից, կարգավորել հարաբերությունները հարևան երկրների հետ: Պարսկաստանի հետ ձեռք բերված բարիդրացիական հարաբերությունները համարվում են այդ շրջանի լուրջ ձեռքբերումներից, որոնցում իր անփոխարինելի դերակատարությունն է ունեցել Իրանում ՀԽՍՀ դեսպանությունը` դեսպան Լևոն Սարգսյանի գլխավորությամբ:

1922թ. գարնանը անդրկովկասյան հանրապետությունները որպես մեկ միավոր Մոսկվայում բանակցություններ են սկսում Իրանի կառավարական պատվիրակության հետ առևտրատնտեսական ուղղակի կապեր հաստատելու համար:

1922թ. Անդրֆեդերացիայի և ԽՍՀՄ կազմավորումից հետո արտաքին քաղաքականություն իրականացնելու մենաշնորհը հանձնվեց Մոսկվային: Խորհրդային հանրապետությունների արտասահմանյան ներկայացուցչությունները փոխարինվեցին միասնական ներկայացուցչությունների:

Հայաստանը կորցրեց իր անկախությունն ու ինքնուրույն արտաքին քաղաքական և տնտեսական հարաբերություններ իրականացնելու իրավունքը: Իրանի հետ հարաբերությունների մենաշնորհը հանձնվեց Մոսկվային, խորհրդային հանրապետությունները մնացին սոսկ որպես վիճակագիրներ, որ միայն փաստում էին կատարվածը և ի զորու չէին ազդել հարաբերությունների վրա:

Հետագա տարիներին Խորհրդային Միության և Իրանի միջև գույություն ունեցող առևտրտնտեսական կապերում և մշակութային ծրագրերում առթից-առիթ երբեմն ներգրավվում էին նաև Խորհրդային Հայաստանի տարբեր մասնագետներ ու մշակույթի գործիչներ:

Հայ-իրանական քաղաքական, տնտեսական, մշակութային և այլ հարաբերությունները արհեստականորեն ընդհատվեցին և տասնամյակներ շարունակ դարձան խորհրդա-իրանական հարաբերությունների կցորդը:

Երկրորդ Համաշխարհային պատերազմից հետո նկատի ունենալով Սփյուռքի առկայությունը` ԽՍՀՄ դեսպանություններում հայազգի դիվանագետների համար բացվեցին հատուկ հաստիքներ հայաշատ երկրներում հայ համայնքների հետ կապը պահպանելու նպատակով:

Խորհրդային տարիներին Հայաստանը և Իրանը արհեստականորեն բաժանված լինելով իրարից, միմյանց նկատմամբ չկորցրին հետաքրքրությունը: Հայաստանում միշտ համակրանքով են վերաբերվել Իրանի նկատմամբ և ցանկացել, որ այդ երկիրը բարգավաճի լինի խաղաղություն և կայունություն, նկատի ունենալով, հազարամյա կապերը և որ իրանահայ համայնքն ամենամոտն է Հայասատանին լեզվական, մշակութային և աշխարհագրական առումով:
1979թ. Իսլամական հեղափոխությունից հետո Իրանը դարձավ ավելի փակ երկիր և խորհրդա-իրանական հարաբերություններում հայ մասնագետների մասնակցությունն ավելի նվազեց:

Խորհրդային Միությունը ստիպված էր Իրանի նկատմամբ դրսևորել ավելի զուսպ և հավասարակշված քաղաքականություն, որպեսզի վերջնականապես դուրս չմղվեր Իրանից:

ԽՍՀՄ փլուզումից հետո նորանկախ հանրապետությունները Իրանի հետ սկսեցին հաստատել ինքնուրույն հարաբերություններ: Հայաստանի համար կրկին հնարավորություն ընձեռվեց Իրանի հետ ունենալ անմիջական կապեր:

ԳԱՌՆԻԿ ԲԱԴԱԼՅԱՆ

aniarc.am