Մի քարի պատմութիւն
Հասան Վախթանգեանի խաչքարը
Արցախի Հաթերք շրջանի տիրակալ` Հասան Վախթանգեան Մեծ իշխանը (1142-1182 թթ) ծաւալուն շինարարութիւն է կատարել Դադիվանքում, որի ընթացքին կառուցել է վանքի գմբեթաւոր փոքր եկեղեցին, որը իր աւարտին է հասել 1182 թւականին եւ նրա հարաւ արեւմտեան անկիւնում կանգնեցրել է արձանագիր, համարեայ պարզ մի խաչքար:
Խաչքարի վերեւի մասում, զարդաքանդակ շրջանակի մէջ խաչի պատկերն է, որի մէջտեղի մասը փոս փորելու պատճառով ոչնչացւել է: Իսկ նրա ցածի մասը կլոր զարդաքանդակ է, որպէս խաչի պատւանդան:
Խաչքարը աւելի ուշ, անյայտ պատճառով երկու մասի է բաժանւել, ապա նրա վերեւի մասը օգտագործւել է որպէս վանքի Կաթողիկէ եկեղեցու սուրբ սեղան, որի պատճառով էլ նրա մէջ փոս են փորել, ամրացնելու նպատակով վեմ քարի վրայ:
Խաչքարը ըստ արձանագրութեան պատրաստւել է 1182 (ՈԼԱ) թ., Հասան իշխանի հրամանով, որի հարաւային կողքի նեղ մասում կայ նրա ընդարձակ արձանագրութիւնը բաղկացած 32 տողերից, որտեղ նա ներկայացնում է իրեն եւ իր ընտանիքը, իր տիրապետութեան տակ գտնւող ամրոցները ու երկար տարիներ իր պայքարը Սելջուկ թուրքերի դէմ:
Արձանագրութիւնը ընթերցւել եւ վերլուծւել է Ս.Գ.Բարխուրդարեանի եւ Սամւէլ Կարապետեանի միջոցով, ըստ հետեւեալի «Թ[ՎԻՆ Ո]ԼԱ | ԵՍ ՀԱՍԱՆ ՈՐԴԻ ՎԱ|ԽՏԱՆԳԱ Տ[Է]Ր ՀԱԹԵՐՈ | ԵՒ ՀԱՆԴԱԲԵՐԴՈ ԽԱՉ|ԻՆԱԲԵՐԴՈ ԵՒ ՀԱՒԱԽ | ԱՂԱՅԻՆ ԿԱՑԻ ՑԱՒ|ԱԳՈՒԹԵԱՆ ԱՄՍ | :Խ: ՇԱՏ ՊԱՏԵՐԱ|ԶՄԱՒ ԵՒ ՅԱՂԹԵՑԻ ԹՇՆԱՄԵԱՑ ԻՄՈՅ ԱՒ|ԳՆՈՒԹԵԱՄԲՆ ԱՅ ԵՒ ԵՂԵՆ ԻՆՁ :Զ: ՈՐԴԻ Զ|ԲԵՐԴԵՐՍ ԵՒ ԶԳԱՒԱՌ|Ս ԵՏՈՒ ՆՈՑԱ ԵՒ ԵԿ|Ի Ի ՎԱՆՔՍ ՄԱՒՏ Յ|ԻՄ ԵՂԲԱՅՐՍ Ի Տ[Է]Ր | ԳՐԻԳՈՐԷՍ ԵՒ ԵՂԷ | ԿՐԱՒՆԱՒՈՐ ԵՒ Բ|ԵՐԻ ԶԽԱՉՔԱՐ|Ս ՅԱԶՈՒԱՇԱՏ | ԱՇԽԱՏՈՒԹԵ|ԱՄԲ [ԵՒ Բ]ԱԶՈՒՄ | [ՀՆԱՐԻ]ՒՔ ԵՒ ԿԱՆ|[ԳՆ]ԵՑԻ Ս[ՈՒՐ]Բ ՆՇԱՆ | ՀՈԳՈ ԻՄՈ ՅԻ|ՇԱՏԱԿ ԱՐԴ | ՎԱՍՆ ՁԵՐ ՀՈ|ԳՈՅԴ ՈՐՔ ԸՆԹԵ|ՌՆՈՅՔ ԶԻՍ ՅԱՂ|ԱՒԹՍ ՅԻՇԵՑԷՔ»:
Հասան իշխանը արձանագրութեան մէջ յիշատակել է Զ (6) որդի, որոնք են եղել, Վախթանգ, Գրիգոր, Գրիգորիս, Խոյդանա, Վասակ եւ Սմբատը: Արձանագրութեան մէջ նաեւ յիշատակել է իր վանահայր եղբորը, Գրիգորիսին:
Հասան Վախթանգեանը 1182 թւականին իշխանութիւնը յանձնելով աւագ որդուն՝ Վախթանգին իր կնոջ Մամաքանի հետ, որը Կիւրիկէ թագաւորի դուստրն էր հաստատւում է Դադիվանքում, որտեղ մնում է մինչեւ իր կեանքի վերջը: Հասանի եւ Մամաքանի վանք հաստատւելու մասին Դադիվանքում կայ եւս արձանագրութիւն:
Ըստ երեւոյթի, նա վանքում ականատես է եղել որոշ հոգեւորականների ագահութեան, որից վրդոված իր ձեռով ութը տողերից բաղկացած արձանագրութիւն է թողել իր խաչքարի հիւսիսային նեղ կողմը, որտեղ ասում է «ձեռնայգիր է իմ հասա|նայ եղբայրք զգա|ստ կացայք ես յա|շխարհայս չետ|արա ոչինչ հ|աւատաց|այք դոք այլ չտ|անիք»
Հասան Վախթանգեանի ձեռագիրը խաչքարի վրայ
Հարկ է նշել, որ սոյն արձանագրութիւնը ձեռացագիր լինելու պատճառով եզակի է հայերէն վիմագիր արձանագրութիւնների մէջ, որը երկար տարիներ հնարաւոր չի եղել ընթերցել եւ ենթադրութիւն կար, թէ այն ծածկագիր ինչ որ նշաններ են մինչեւ, որ ընթերցւեց Համլետ Պետրոսեանը միջոցով:
Յուշարձանագէտ՝ Շահեն Յովսեփեան
Նմանատիպ Լուրեր
