ԻՐԱՆԱՀԱՅ ՀԱՄԱՅՆՔԸ. ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԱԿՆԱՐԿ (3)
Հայերն Իրանում բնակվելու հազարամյակների պատմություն ունեն։ Այդ երկու հնդեվրոպական ժողովուրդներին՝ հայերին և իրանցիներին շատ ընդհանուր բան է միավորում։ Իրանում հայերին հատկացվել է իրավունքներ ու արտոնություններ կազմակերպելու իրենց ազգային կյանքը, ազատորեն դավանելու սեփական կրոնը, կառուցելու եկեղեցիներ ու աղոթատեղիներ, սովորելու մայրենի լեզուն, զարգացնելու ազգային մշակույթը։
1796 թ. իրանական գահի վրա հաստատվեց Աղա Մոհամմադ
շահը, հիմք դնելով Ղաջարների թյուրքալեզու արքայատոհմին։ Նրա օրոք երկրում հաստատվել
էր արյունոտ բռնատիրության վարչակարգ։ Դեպի Անդրկովկաս կազմակերպած իր արշավանքի ժամանակ,
միայն Թիֆլիս քաղաքից, որտեղ հայերը կազմում էին մեծ զանգված, շահը գերեվարեց և Իրանի
խորքերը քշեց 15 հազար մարդ։ Մարդորսությունը, գերիներ ձեռք բերելու և ստրկավաճառանոցներում
նրանց վաճառքի միջոցով եկամուտ ստանալու «արհեստը» այդ մութ և անապահով ժամանակներում
դարձել էր բռնակալների ամենօրյա զբաղմունք։ Աղա Մոհամմադ շահի անագորույն վարչակարգն
ավարտվեց նրա սպանությամբ (1797 թ.)։ 1804-1813 և 1826-1828 թթ. ռուս-պարսկական պատերազմների
ժամանակ նույնպես, ինչպես նախկին ժամանակներում, Արևելյան Հայաստանից մեծ թվով հայեր
տարագրվեցին բուն Իրանի տարածքը, որոնց մեծ մասին պարտադրվեց իսլամը։ Այդ ժամանակներում
Իրանի ոչ մահմեդական բնակչությունը՝ քրիստոնյաները (հայերն ու ասորիները), փարսերը
(գյաբրերը կամ զրադաշտականները) և հուդայականները գտնվում էին նվաստացուցիչ վիճակում։
Նրանց համար կային շարիաթական օրենսդրությունից բխող բազմաթիվ սահմանափակումներ։ Որպեսզի
մահմեդական միջավայրում կարողանան պահպանել իրենց կյանքն ու գույքը, այլադավանները
ստիպված էին վերին աստիճանի ճկունորեն վերաբերվել դավանական խնդիրների նկատմամբ։ Նրանք
ապրում էին փակ, մեկուսացված կյանքով։ Նրանց շփումները մահմեդականների հետ սահմանափակ
էր՝ միայն աշխատանքի բերումով։ Այլադավանները բանակում ծառայելու և զենք կրելու իրավունք
չունեին, չէին կարող զբաղեցնել զինվորական ու վարչական պաշտոններ, քանի որ օրենքը արգելում
էր այլադավանին իշխել մահմեդականի նկատմամբ։
Տարբեր վայրերում պարբերաբար բռնկում էին քրիստոնյա,
այդ թվում նաև հայ բնակչության ջարդեր, հալածանքներ և այլն։ Դրանց պատճառը կարող էր
լինել նախանձը հայ հաջողակ վաճառականների նկատմամբ, նրանց ունեցվածքին տիրանալու ձգտումը,
կամ պարզապես մահմեդականի և քրիստոնյայի միջև դատարկ վեճը, որը ճարպկորեն ուռճացվում
ու օգտագործվում էր տեղական իշխանությունների և մոլեռանդ հոգևորականության կողմից։
1807 թ., օրինակ, Թավրիզում մոլեռանդ ամբոխը հարձակում գործեց հայկական եկեղեցիների
և հայերին պատկանող վաճառատների վրա։ Հաճախ հայերին և մյուս ոչ մահմեդական էթնիկ խմբերին
հալածանքների ենթարկելու համար շահագրգիռ կողմերն օգտագործում էին նաև քաղաքների ապադասակարգայնացված
տարրերին՝ «լոթիներին» (պարսկերեն «լութի») այս կամ անձին ունեզրկելու համար։ 1848
և 1850 թթ. դարձյալ Թավրիզում, որն այդ ժամանակներում Իրանի ամենահայաշատ քաղաքն էր,
տեղի ունեցան հակահայկական երկու խոշոր ելույթներ։ Այդ նույնը կրկնվեց նաև Սպահանում
(1848-1849 թթ.), իսկ 1851 թ. Թեհրանում մոլեռանդ ամբոխը տակն ու վրա արեց հայկական
թաղամասը, որն ուղեկցվեց հայ բնակչության ջարդով։
1890 թ. Շիրազում տեղի ունեցած իսլամական մոլեռանդության
հերթական պոռթկումներից մեկի ժամանակ կոչ էր արվում քրիստոնյաներին վռնդել երկրից։
Պարսից շահերը աշխատում էին զսպել անսանձ տարրերին և պաշտպանել իրենց այլադավան հպատակներին։
Այսպես, Ֆաթհ Ալի շահը 1842 թ. անձամբ բանակի գլուխ անցած մի ամբողջ ռազմական արշավանք
կազմակերպեց դեպի Սպահան՝ հայ բնակչությանը հարստահարող ու նեղող տարրերին պատժելու
համար։ XIX դ. երկրորդ կեսին, Նասր-էդ-Դին (1848-1896) և Մոզաֆար-էդԴին
(1896-1906) շահերի կառավարման շրջանում իրանահայության վիճակում տեղի ունեցան դրական
առումով կարևոր փոփոխություններ։ Դրա պատճառներից մեկը երկրում օտարերկրյա տերությունների
ազդեցության մեծացումն էր, ինչպես նաև այն, որ շահական կառավարությունը զգում էր արհեստավորների,
առևտրականների մեծ կարիք։ Իրանի այդ երկու տիրակալներն աշխատում էին մղում տալ հայության
գործարար և հոգևոր եռանդին ու ակտիվությանը։ Երկիրը տնտեսական լճացման վիճակից դուրս
բերելու, արհեստներն ու առևտուրը խթանելու նպատակով նրանք հրապարակեցին մի շարք ֆիրմաններ
(հրամանագրեր), որոնցով վերջ էր տրվում հայերի նկատմամբ եղած սահմանափակումներին, արգելվում
էր նրանց բռնի հավատափոխությունը, կանոնավորվում էր հայ քաղաքային և գյուղական բնակչությունից
գանձվող հարկահավաքման գործը, օրինականացվում էին հայ եկեղեցիների կալվածքները և այլն։
Հայերին վստահվեցին արքունի և պետական բարձր պաշտոններ։ Հայերից ոմանք այդպիսի պաշտոններ
էին գրավում ընդհուպ մինչև XX դարի 30-ական թվականները։ Մի խոսքով օրենսդրական կարգով
հայերը վերցվեցին պետության հովանավորության տակ։
XIX դ. 90-ական թթ. Արևմտյան Հայաստանում սուլթան
Աբդուլ Համիդ Բ-ի կողմից կազմակերպված հայերի զանգվածային ջարդերի ժամանակ, իրանական
կառավարությունը անարգել թույլատրում էր հայ փախստականներին անցնելու իրանական սահմանը
և ապաստան գտնելու Իրանի հյուրընկալ հողում։ Պարսիկ պատմաբան Խոսրով Չաքերին իրավացիորեն
նշում է, որ Իրանում այդ ժամանակ պետությունը հովանավորում ու պաշտպանում էր հայերին
նույնիսկ այն ժամանակ, երբ նրանք Իրանի տարածքն օգտագործելով «հայդուկային պատերազմ
էին մղում թուրքերի դեմ»։
XIX դ. երկրորդ կեսին իրանական կառավարության հայանպաստ
քաղաքականության խոսուն վկայությունը կարող է հանդիսանալ նաև Իրանի հայ բնակչության
արագ աճը։ Եթե XIX դ. 50-60-ական թթ. Իրանում կար շուրջ 20 հազար հայ բնակիչ, ապա
1890 թ. այն արդեն կազմում էր 80 հազար22։ XIX դարում հայերը սփռված էին ողջ Իրանի
տարածքով մեկ։ Երկրի մայրաքաղաքը՝ Թեհրանը, աստիճանաբար դառնում էր հայության կենտրոնացման
վայր, որտեղ ստեղծվեց կազմակերպված հայ համայնք։ Իրանահայությունը իր մասնակցությունն
է բերել Իրանի 1905- 1911 թթ. սահմանադրական հեղափոխությանը։ Հատկապես աչքի են ընկել
Եփրեմ խան Դավթյանը, Արշակ Գաֆավյանը (Քեռի), Նիկոլ Դումանը և ուրիշներ23։ Այդ հեղափոխությանը
իրենց ակտիվ մասնակցությունն են բերել նաև սոցիալ-դեմոկրատ Հնչակյան կուսակցության
և հայ քաղաքական այլ կուսակցությունների ու հոսանքների ներկայացուցիչները։
Իրանի հայ համայնքը. արդի հիմնախնդիրներ։Վահան Բայբուրդյան (պ. գ. դ., պրոֆեսոր) – Եր., Լուսակն, 2013 թ
Նմանատիպ Լուրեր
ԻՐԱՆԱՀԱՅ ՀԱՄԱՅՆՔԸ. ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԱԿՆԱՐԿ (13)
Ըստ երկրի սահմանադրության, խորհրդարանի հայ պատգամավորները հանդիսանում են համայնքի լիիրավ ներկայացուցիչները։ Բայց նրանք նաև օրենսդիր մարմինների ներկայացուցիչ են և ոչ թե գործադիր մարմնի , իսկ երկրորդ՝ «ազգային» կանոնադրության մեջ նրանց մասին չկա ոչ մի հոդված։
ԻՐԱՆԱՀԱՅ ՀԱՄԱՅՆՔԸ. ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԱԿՆԱՐԿ (12)
Իրանի Իսլամական Հանրապետությունում կրոնական փոքրամասնություններ ներկայացնող համայնքների իրավական հիմք է հանդիսանում «Կրոնական փոքրամասնությունների վերաբերյալ օրենքը», որը փոքրամասնություններին տրամադրում է երկրի սահմանադրությունից բխող բավականին լայն իրավունքներ իրենց ներքին գործերի և կրոնական ինքնավարության բնագավառում։
ԻՐԱՆԱՀԱՅ ՀԱՄԱՅՆՔԸ. ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԱԿՆԱՐԿ (11)
Իրանի երեք հայկական համայնքներն էլ՝ առաքելական, կաթոլիկ և ավետարանական, իրենց կրոնական և աշխարհիկ կառույցների միջոցով զգալի դեր են կատարել հայկական հոգևոր ու նյութական արժեքների ստեղծման ու պահպանման, ինչպես նաև համայնքային խնդիրների կարգավորման գործում։
ԻՐԱՆԱՀԱՅ ՀԱՄԱՅՆՔԸ. ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԱԿՆԱՐԿ (10)
Ընդհանրապես Իրանում հայ կաթողիկե համայնքի գոյությունը դարերի պատմություն ունի։ Հայտնի է, որ դեռևս XIV դարի սկզբից տարբեր կրոնական միաբանությունների պատկանող կաթոլիկ միսիոներները քարոզչական գործունեություն էին ծավալել Պարսկահայք նահանգում։
Թեհրանում մի խումբ իրանահայ գործիչների մասնակցությամբ «Ի զորակցություն Արցախի» հանրահավաք է տեղի ունեցել․ Ալիևի ռեժիմի տմարդի քայլերը դատապարտող ելույթներ են հնչել, ընդունվել է բանաձև, որը փոխանցվելու է ՄԱԿ-ի գրասենյակին
ԻԻՀ մայրաքաղաք Թեհրանում գտնվող ՀՄՄ «Րաֆֆի» համալիրում երեկ՝ օգոստոսի 4-ին, ինչպես ավելի վաղ էինք հայտնել, նախատեսված էր հանրահավաք՝ ի զորակցություն Արցախի։
(2) ՊԱՐՍԿԱՀԱՅԵՐԻ 1828 Թ. ՎԵՐԱԲՆԱԿԵՑՈՒՄՐ ՌՈՒՍԱԿԱՆ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԿՈՂՄԻՑ
1828-1829 թթ. պարսկահայերի վերաբնակեցմանը վերաբերող գրականության մեջ, գրեթե բոլոր պատմաբանները, բացի Լեոյից, ներկայացրել են պարսկական եւ ռուսական շահերը, բացակայում է հայկական շահը:
