Պետք է նշել նաև, որ մոնղոլական տիրապետության շրջանում հայ բնակչություն է տեղափոխվել Իրան նաև կամովին, ո՜չ բռնագաղթի ճանապարհով։ Հայաստանում ստեղծված ծանր տնտեսական պայմանները, քաղաքական անապահովությունը, անձի և գույքի անվտանգության ապահովման հրամայականը ստիպել են հայերին կամովին լքել հայրենիքը և տեղափոխվել հարևան Իրան և հաստատվել առևտրաշատ և տնտեսապես բարվոք ու աշխույժ կենտրոններում, հատկապես Թավրիզ-Էրզրում բանուկ առևտրական ճանապարհների հանգուցային կայաններում։ Մոնղոլական տիրապետության շրջանում Հայաստանից դեպի Իրան հայության այդ հոսքի հետևանքով Թավրիզում, Սուլթանիեում, Մարանդում, Մարաղայում, Ռեյում, ինչպես նաև Կասպից ծովի հարավային ափերին՝ Ռեշտում և այլ քաղաքներում եղած հայ գաղթօջախների բնակչությունը դարձել է բավականին ստվարաթիվ։ Հարկ է նաև նշել, որ հայկական պետականության անկման հետևանքով, Մակուի, Սալմաստի, Խոյի, Ուրմիայի Ղարադաղի և այլ նահանգների հայկական շրջանները մտան իրանական պետության կազմի մեջ, այդ երկրում ծնունդ տալով նոր, ստվարաթիվ հայ գաղթօջախների։ 

Այդ շրջանում Իրանում հայերը այն աստիճանի հոծ թիվ են կազմել, որ նույնիսկ անհրաժեշտություն է զգացվել ստեղծելու երկու թեմեր, որոնք են Հեր և Զարևանդի, և Սալմաստի ու «դրանն Պարսից» թեմերը։ XIV դարի վերջերից մինչև XV դարի սկիզբը, այսինքն Իրանում նոր կառավարող հարստության՝ Սեֆյանների հանդես գալը, պարսկահայ գաղթօջախներն ապրել են աննկարագրելի կողոպուտի, կո-տորածների, կրոնական ու տնտեսական հալածանքների և գերեվարության մի սոսկալի շրջան։ Հատկապես օրհասական է դառնում պարսկահայ գաղթօջախների վիճակը Լանկ Թամուրի աշխարհավեր արշավանքների ժամանակ։ Սակայն նրանից հետո ևս գաղթօջախներում շարունակվում են կողոպուտն ու թալանը, հալածանքները և այլն։ Թյուրք վաչկատուն ցեղերի առաջնորդներ Ղարա-Յուսուֆի (1389-1405), Իսկանդարի (1420-1437), Ջհան շահի (1444-1466) արյունոտ տիրապետության շրջանում հայ գաղթօջախները հյուծվում և արյունաքամ են լինում։ 

Վրանաբնակ-քոչվոր ռազմատենչ այդ ցեղերի տիրապետության մղձավանջային շրջանում թեև պարսկահայ գաղթօջախները ծանր կորուստներ կրեցին, նվազեց նրանցում հայ բնակչության թիվը, մարեց տնտեսական աշխուժությունը, տեղի ունեցավ մշակութային անկում և այլն, սակայն այդ բոլորով հանդերձ, այդ գաղթօջախները չոչնչացան ու չվերացան, և վերապրելով ծանր հոգևարքը, պահպանեցին իրենց գոյությունը։ Պետք է նշել սակայն, որ չնայած Իրանում XI-XV դարերում բավականին մեծ թվով հայ բնակչության առկայությանը, հայությունը դեռևս միասնական համայնք չէր կազմում։ Հայաբնակ այդ օջախները փոքրաթիվ էին, մասնատված ու ցրված։ XVI դարում իրանա-թուրքական համարյա անընդմեջ և արյունահեղ պատերազմների ընթացքում մարտնչող կողմերը ռազմական գործողությունների թատերաբեմ դարձած վայրերի հայ բնակչությանը ենթարկում էին զանգվածային տեղահանության։ Հատկապես Սեֆյան շահ Թահմասպ Ա-ն Իրանի և Թուրքիայի միջև «մեռյալ տարածություն» ստեղծելու նպատակով, հաջող արշավանքների դեպքում, բռնի տեղահանության էր ենթարկում ինչպես Իրանի, այնպես էլ Թուրքիայի սահմանամերձ շրջանների հայ բնակչությանը, նրանց վերաբնակեցնեով իր պետության ներքին շրջաննե-րում։ Այսպիսով, XVI դարում իրանահայ գաղթօջախը դառնում էր ավելի ստվարաթիվ։ Նրա մեծացմանն ու ընդարձակմանը հետագայում նպաստեց նաև այն, որ Արևելյան Հայաստանի զգալի մասը ռազմակալած օսմանյան թուրքերի սահմանած ծանր հարկապահանջության, հալածանքների, սոցիալական և ազգային ճնշման ու հարստահարությունների հետևանքով Արցախից, Սյունիքից ու մի շարք այլ շրջաններից հայ բնակչության առանձին խմբեր լքեցին հայրենիքը և գաղթեցին Իրան։

Իրանում հայաբնակ խոշոր օջախներ ստեղծվեցին XVII դ. սկզբին՝ շահ Աբբաս Ա-ի (1587-1629) կազմակերպած հայերի զանգվածային բռնագաղթի հետևանքով։ Դա հայության տոտալ տարագրություն էր, որի հետևանքով Արևելյան Հայաստանը և Արևմտյան Հայաստանի մի մասը իսպառ հայաթափ եղավ։ Գաղթեցված հայ բնակչության թիվն անցնում էր երեք հարյուր հազարից (որոշ տվյալներով 400-500 հազար)։ Բռնագաղթը կազմակերպվել էր անօրինակ դաժան եղանակներով։ Բռնագաղթի ենթարկվածների կեսից ավելին ոչնչացան ճանապարհներին, շատերն էլ ջրախեղդ եղան Արաքսից անցման ժամանակ։ Այդ իրադարձությունը, որը պատմության մեջ է մտել «մեծ սուրգուն» անունով, իր թափով ու ընդգրկման ծավալով աննախադեպ մի բռնագաղթ էր։ XVII դարի պատմիչ Առաքել Դավրիժեցին իր «Պատմություն» երկում12 վկայում է, որ Իրան գաղթեցված հայերի մի մասը տեղավորվեց Թավրիզում և մոտակա շրջաններում, Կասպից ծովի ափերին գտնվող Գիլանի (Ռաշտ, Էնզելի) և Մազանդարանի նահանգներում, Քաշանում, Ղազվինում և Թավրիզից մինչև մայրաքաղաք Սպահան ընկած հազար կիլոմետր ձգվող ճանապարհի հարակից բնակավայ- րերում։ Գաղթական հայերի հիմնական մասը բնակեցվեց Սպահանում և նրա արվարձաններում, ինչպես նաև Սպահանի նահանգի շրջաններում (Լնջան, Ալինջան, Փերիա, Քյարվանդ), Բախթիարիում (Չհարմհալ), և Սուլթանաբադի (ներկայումս՝ Արաք) շրջակա Բուրվարի և Գյափլա շրջաններում։ Հայերի մանր խմբեր բնակեցվեցին Շիրազում, Համադանում և այլ վայրերում։ Հատուկ հրովարտակով Սպահանի հարավային մասում, Զաենդերուդ գետի ափին, շահապատկան հողերից շահ Աբբաս Ա-ը հայերին հատկացրեց մի ընդարձակ տարածք, որի վրա նրանք կառուցեցին Նոր Ջուղա ավանը։ 

Բռնագաղթի ենթարկված և օտար միջավայրում հանգրվան գտած հայությունը այլ կրոնի, բարքերի ու սովորույթների առկայության պայմաններում ոչ միայն չտարալուծվեց, չկորցրեց իր ազգային դիմագիծը, մոռացության չմատնեց իր մշակութային արժեքները, այլև կարողացավ ստեղծել կազմակերպված համայնք, ունեցավ հավաքական կյանք, անաղարտ կերպով պահպանեց իր մայրենին, ազգային սովորություններն ու դավանանքը։ Ավելին, իր գոյության ողջ ընթացքում իր անկրկնելի ինքնատիպությամբ աչքի ընկած համայնքը բազմաթիվ տեսանելի և անտեսանելի թելերով կենդանի կապ է ունեցել Մայր Հայրենիքի հետ։ 

Բռնագաղթի ենթարկված հայ բնակչության նկատմամբ շահ Աբբաս Ա-ը վարում էր նրանց իրանական հողում ամրակայելու և հայության ներուժը իր տնտեսական ու քաղաքական նպատակներին ծառայեցնելու քաղաքականություն։