Հայոց ցեղասպանության լուրը լսելով՝ Վահան Տերյանը գալիս է Երևան։ Գալով Հայաստան՝ Տերյանն այցելում է «Ցարսկայա» փողոցում գտնվող որբանոցը և երեխաներին հանձնարարում է գրել շարադրություններ այն ամենի մասին, ինչ տեսել են այս ամբողջ ընթացքում։ 8-15 տարեկան որբ երեխաները պատմում են ցեղասպանության մասին` դեպքերից անմիջապես հետո։ Մանկական այդ անկեղծ պատմությունները բացառիկ փաստաթղթեր են, որոնք ևս մեկ անգամ աշխարհին ապացուցեցին, որ 20-րդ դարասկզբին թուրքերի կողմից իրականացվել է ցեղասպանություն։ Այդ պատմություններից շատերն անհնար է կարդալ առանց հուզմունքի, քանի որ երեխաները ներկայացնում են ամենասարսափելին.

Գարնանային տաք օր մը Քորտեր լճակի եզերք հաւաքվիլով կը տաքացնէին իրենց մարմինը։ և շատ չանցած խումբ մը երեխաներ սուլելով, երքելով կուքային դէպի լճակը։ Երեխաները քորտեր տեսնիլուն պէս քարեր հաւաքիլով քորտերու վրայ հարձակուեցան քար ձքելով քորտեր սարսափահար փախչեցին, ոմանք լճակի մէջ և ոմանք քարերու տակ պայւտեցան. Երեխաներ սկսեցան կամաց, կամաց մօտեցանալ քարերին և շրջելով քորտեր տուրս կանէին և կը սատկացնէին։ Երեխաներ անցան մի քիչ տեղ երփ արաքիլ եկաւ ու սկսեց ճաշել համեղ կերակուրը կերա՜ւ, կերա՜ւ ու կշտացաւ թռա՜ւ քնաց փարցր ծառի վրա իր ձաքերուն կերակրիլու։ Երեխաներ ծառը տեսան փոյնն ալ հազիվ նշմարեցին։ Սուրէն ասաց տղէրք ես կ՛ելլիմ ծառը ասուց և սկսեց փարձրանալ հայ փարձրանալ և հէնց որ ձեռկը պիտի փոյնին տար վար ճիչ արցակիլով վար քլորուեցավ և փռուիցավ քետնին վրայ ու շունչ փչեց տղայք այս տեսնիլով մարմին թողնիլով սարսափած փախան։ Մարմին քիշեր հոն մնաց շուներ կերան մարմին։ Առաւօտ տեսնուեցաւ ոսկորներ  ու պատառտուած շորեր։

 

(Գորտի անէծք հասաւ չար երեխային)

Գրեց վանեցի

Մեսրոպ Սանդրաքործեան (1916 հոյնւար 18)13»։

(Հատվածը վերցված է Գևորգ Էմին-Տերյանի «Վահան Տերյանի անհայտ նախաձեռնությունը. Հայ որբերի հուշերը» գրքից։ Երևան, 2016, էջ 39):

Հատկանշական է, որ Տերյանը կարողացել է ճիշտ պահին կողմնորոշվել ու հասկանալ, որ այս երեխաների գրությունները կարող են հետագայում բացառիկ փաստաթղթեր հանդիսանալ, որը կապացուցի թուրքական ցեղասպան քաղաքականությունը։ Հայ իրականության մեջ մի շարք  մտավորականներ ևս բացառիկ աշխատություններ են գրել Հայոց ցեղասպանության մասին։ Այս ցանկում կարելի է առանձնացնել բանագետ, բանահավաք, մեծ գիտնական Վերժինե Սվազլյանի «Հայոց ցեղասպանություն. Ականատես վերապրողների վկայություններ» աշխատությունը, որում հեղինակը ներկայացրել է ցեղասպանությունից հետո տեղահանվածների և ողջ մնացածների հիշողությունները և պատմությունները։ Մի քանի հարյուրի հասնող պատմություններում կան բացառիկ նմուշներ։ Մասնավորապես պատմություններից մեկում ականատեսի թոռնուհին պատմում է, որ ցեղասպանությունը կանխազգացել էին նաև իր տատիկի տան բակում ապրող օձերը.

«Ֆլորա Ֆարմանյանի վկայությունը (ծնվ.1924 թ., Ստամբուլ)

Իմ տատիկը պատմել է. «Մեր տանը ունեցել ենք երկու օձ, որոնք դովլաթ էին բերում մեզ. Դրանք ոչ մեկին չէին կծում, ներս ու դուրս էին անում ազատ։ Եղեռնի տեղահանության նախօրյակին էդ օձերն սկսեցին գալարվել, անհանգիստ շարժումներ անել, ներս ու դուրս էին անում անհանգիստ, իրենց խփում էին բակի քարերին։ Մենք էլ զարմացել էինք, թե էդ ի՞նչ բան է։ Էդ նույն գիշերը լուսադեմին թուրքերը եկան և սկսեցին կոտորել»։ (Հատվածը վերցված է Վերժինե Սվազլյանի «Հայոց ցեղասպանություն. Ականատես վերապրողների վկայություններ» գրքից։ Երևան, 2011, էջ 529):

Այս մեջբերումները հարյուրավոր գրքերից ընդամենը 2 փոքրիկ հատվածներ էին, որոնք փաստում են հայ մարդու, մտավորականի կատարած աշխատանքն ու թուրքական ցեղասպան քաղաքականության մասին իրական պատմությունները։ Հատկանշական է, որ նախորդ դարում, նաև հիմա կան անհատներ, ովքեր մեծ աշխատանք  են կատարել և կատարում, որպեսզի Թուրքիան չկարողանա աշխարհին մատուցել սուտը և մնալ առանց դատ ու դատաստանի։ Այս մարդկանց կողքին հիմա կան նաև «հայ մարդիկ», ովքեր ուրանում են ցեղասպանությունը նկարագրած որբերին, Տերյանին, Թումանյանին, Թոթովենցին ու Կոմիտասին։ Նրանք ուրանում են հայ ժողովրդին։