Շահէն Հովսէփեան
966 թ. Աշոտ Գ. Ողորմած Բագրատունի թագաւորը (953-977 թթ.), իր աւագ որդուն՝ Սմբատին, թագաժառանգ է կարգում, իսկ միւս որդուն՝ Գուրգէնին, Տաշիր-Ձորագետի կառավարիչ, փոխարքայի տիտղոսով:
966 թ. նաև աւարտին է հասնում Խոսրովանուշ թագուհու հովանաւորութեամբ, Սանահին վանքում Ս.Ամենափրկիչ եկեղեցու կառուցումը: Սոյն եկեղեցու արտաքին արևելեան պատի ուղղանկիւն մի խորշի մէջ, տեղադրւած է Սմբատի և Գուրգէնի բարձրաքանդակները, որոնք ձեռքներում պահած ունեն եկեղեցու մանրակերտը:
1-Ս.Ամենափրկիչ եկեղեցու արևելեան պատը
Երկուսն էլ ներկայացւած են ամբողջ հասակով և հագներին ունեն իշխանական միանման զգեստներ: Բարձրաքանդակի շրջանակի վերևի մասում ԿԻՒՐԻԿԷ ԹԱԳԱՒՈՐ և ՍՄԲԱՏ ԹԱԳԱՒՈՐ արձանագրութիւնն է:
2-Սանահին վանքի բարձրաքանդակի մանրամասը
977 թ. մահանում է Աշոտ Ողորմած թագաւորը և գահ է բարձրանում Սմբատ Բ. Տիեզերակալը (977-989 թթ.):
Չնայած, որ Աշոտ Ողորմած թագաւորը Գուրգէնին էր յանձնել հիւսիսային շրջանների իշխանութիւնը, նրան տալով փոխարքայի տիտղոս, բայց դա չէր նշանակում, որ նրան կարգել էր թագաւոր, որը յիշատակւել է բարձրաքանդակի վերևի մասում: Աշոտ Ողորմած թագաւորը նպատակ է ունեցել նրան տալ լայն լիազորութիւններ, որպէսզի հնարաւորութիւն ունենայ առանց խոչնդոտի, շրջանի ինքնապաշտպանութիւնը կազմակերպի, որովհետև Հայաստանը հիւսիսից վտանգւած էր Կովկասեան ցեղախմբերի նաև արաբ ամիրաների կողմից:
Ուստի քննելով եկեղեցու պատին գտնւող բարձրաքանդակի քարերի տեղադրման ձևը, պարզւում է, որ այն տեղադրւել է շատ աւելի ուշ քան 966 թւականը: Իսկ գիտենք, որ 979 թ. Սմբատ թագաւորի հրամանով Սանահին վանքը դառնում է Գուգարք նահանգի հոգևոր կենտրոն, այսինքն այն տարածքը, որտեղ գտնւում էր Գուրգէնի տիրապետոթեան տակ:
981 թ. Գուրգէնը ապստամբւում է Սմբատ թագաւորի դէմ և իրեն հռչակում թագաւոր: Գուրգէնը, որը տեղացիների բառբառով կոչւում էր Կիւրիկէ, հիմնում է Կիւրիկեան թագաւորութիւնը: Սանահինում տեղադրւած երկու եղբայրների բարձրաքանդակը, 981 թւականին է պատկանում, որը ըստ Կ.Ղաֆադարեանի տեղադրւել է Գուրգէնի հրամանով, իրեն ներկայացնելու որպէս եղբորը հետ համահաւասար թագաւոր:
Սոյն բարձրաքանդակը Սանահին վանքում տեղադրելու պատճառը պարզ է, որովհետև վանքը գտնւում էր Գուրգէնի տիրապետութեան տակ, իսկ Ս.Ամենափրկիչ եկեղեցին իր մայրն էր կառուցել:
Պատերազմից խուսափելու համար, երկարատև բանակցութիւններ է տեղի ունենում, որի արդիւնքում Սմբատը մի հրովարտակով ճանաչում է Գուրգէնի թագաւորութիւնը Տաշիր, Ձորագետ և Կախեթ շրջանների վրայ, իսկ Գուրգէնը ընդունում է Անիի Բագրատունեաց թագաւորութեան գերագահութիւնը:
Բանակցութիւնների ընթացքին Խոսրովանուշ թագուհու հովանաւորութեամբ Հաղպատի վանքում, որը գտնւում էր Անիի թագաւորութեան հովանի ներքոյ, կառուցւում էր Ս.Նշան եկեղեցին, որը աւարտին է հասնում 991 թ. և Սանահին վանքի Ս.Ամենափրկիչ եկեղեցու բարձրաքանդակի թեմայով, մի նոր բարձրաքանդակ է տեղադրւում եկեղեցու արևելեան պատին, ներկայացնելով երկու եղբայրներին, բայց այս անգամ տարբեր ձևով:
3-Ս.Նշան եկեղեցու արևելեան պատը
Եկեղեցու կառուցման հետ միաժամանակ, նրա արևելեան պատի մէջ ուղղանկիւն մի խորշում քանդակւած է Գուրգէն (Կիւրիկէ) և Սմբատ (Տիեզերակալ) Բագրատունի եղբայրների ամբողջ հասակով բարձրաքանդակը, որոնք ձեռքներին բռնած ունեն եկեղեցու մանրակերտը: Սնբատը հագին ունի թագաւորական զգեստ, որը նման է Անիում գտնւած Աշոտ Ողորմած թագաւորի արձանի զգեստին:
4-Հաղպատի վանքի բարձրաքանդակի մանրամասը
Քննելով բարձրաքանդակը պարզւում է, որ այն տեղադրւել է պատի մէջ եկեղեցու կառուցման ժամանակ, ուստի հաւանաբար այն պատրաստւել է Սմբատ թագաւորի հրամանով հակազդելու Սանահինի բարձրաքանդակին, որի պատճառով էլ իրեն ներկայացրել է թագաւորական իսկ Գուրգէնին իշխանական հագուստներով: Կայ այն տեսակէտը, որ սոյն բարձրաքանդակը տեղադրւել է նրանց մօր՝ Խոսովանուշ թագուհու հրամանով, որպէս համերաշխութեան նշան:
Նմանատիպ Լուրեր
