Ղա­րա­դա­ղի ա­մե­նան­շա­նա­վոր գեր­դաս­տա­նը կա­րե­լի է հա­մա­րել Մե­շա­փա­րա գա­վա­ռա­կի Ո­ղան գյու­ղից ծա­գած Թու­ման­յանց (կամ Թու­ման­յան) գեր­դաս­տա­նը: XIX դա­րի վեր­ջին և XX դա­րի սկզբին նրանց ա­նու­նը հայտ­նի էր ոչ միայն ողջ Ի­րա­նում, այլև Ռու­սաս­տա­նի և Եվ­րո­պա­յի առևտ­րա­ֆի­նան­սա­կան հա­մա­պա­տաս­խան շրջա­նակ­նե­րում:

Այդ տոհ­մի մա­սին տե­ղե­կութ­յուն­ներ ու­նենք 1735 թվա­կա­նից՝ մե­լիք Սարգ­սից, ով ապ­րել է Մե­շա­փա­րա գա­վա­ռա­կի Ո­ղան գյու­ղում, ե­ղել է դար­բին, ու­նե­ցել է սե­փա­կան ար­հես­տա­նոց, պատ­րաս­տել է գյու­ղատն­տե­սա­կան բազ­մա­զան գոր­ծիք­ներ՝ խոփ, կա­ցին, ցաք­հատ, թո­խուր, պայ­տեր, գա­մեր և­ այլն: Եր­կա­թա­գոր­ծութ­յու­նը Թու­ման­յանց­նե­րի տոհ­մա­կան ար­հեստն էր, ո­րով զբաղ­վել են մի քա­նի սե­րունդ՝ մե­լիք Սար­գի­սը, այ­նու­հետև նրա որ­դի Թու­մա­նը, ա­պա թո­ռը՝ Հա­րութ­յու­նը[1]:

Հա­րութ­յու­նը, ով իր ան­վան կող­քին կրում էր «­Մահ­տե­սի»[2] մակ­դի­րը, հիմ­նեց Թու­ման­յանց առևտ­րա­յին տու­նը: Նա ու­նե­ցել է չորս տղա՝ Սի­մոն, Սար­գիս, Խա­չա­տուր և Զա­քա­րիա:

Սի­մո­նի (նա նույն­պես կրում էր «­Մահ­տե­սի» մակ­դի­րը) զա­վակ­ներն էին Համ­բար­ձու­մը և Իս­կու­հին (ա­մուս­նու ազ­գան­վամբ՝ Հա­կով­բեան): Վեր­ջինս Թավ­րի­զի «­Հայ կա­նանց բա­րե­գոր­ծա­կան միութ­յան» հիմ­նա­դիր­նե­րից էր: Ն­րա հու­շե­րը 1970-ա­կան­նե­րի սկզբնե­րին հրա­տա­րակ­վե­ցին «Ա­լիք» օ­րա­թեր­թում և Բոս­տո­նի «­Հայ­րե­նիք» ամ­սագ­րում: Իս­կու­հին մա­հա­ցավ 1973թ. Համ­բուր­գում 102 տա­րե­կան հա­սա­կում:

Սար­գի­սի զա­վակ­ներն էին Վար­դա­նը, Մի­քա­յե­լը և Ե­ղի­սա­բե­թը: Խա­չա­տու­րի որ­դի­ներն էին Ստե­փա­նը և Լ­ևո­նը: Զա­քա­րիա­յի որ­դի­ներն էին Գրի­գո­րը և Ար­տա­շե­սը[3]:

«Եղբ. Թու­ման­յանց առևտ­րա­յին տու­նը» ի­րա­վա­բա­նո­րեն գրանց­վել է Թավ­րի­զում 1880-ա­կան­նե­րի սկզբնե­րին: Սա­կայն Մահ­տե­սի Հա­րութ­յու­նը առևտ­րա­յին գոր­ծու­նեութ­յու­նը սկսել էր դեռ 1840 թվա­կա­նից: Նույն ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նից Հա­րութ­յու­նը Ղա­րա­դա­ղից եր­կա­թե պայ­տեր և գ­յու­ղատն­տե­սա­կան գոր­ծիք­ներ էր փո­խադ­րում  Թավ­րիզ, որ­տեղ դրանք մեծ պա­հան­ջարկ էին վա­յե­լում: Նա շա­հա­գոր­ծում էր Ղա­րա­դա­ղի Խա­նա­գահ գյու­ղի մեր­ձա­կայ­քում առ­կա եր­կա­թի հան­քա­վայ­րե­րը: 1870թ. նրանք կա­ռա­վա­րութ­յան հետ Ի­րա­նի բա­նա­կի հե­ծե­լա­զո­րին պայ­տեր ու գա­մեր մա­տա­կա­րա­րե­լու պայ­մա­նա­գիր են կնքում՝ օգ­տա­գոր­ծե­լով Խա­նա­գա­հի եր­կա­թա­հան­քի հում­քը[4]: Չ­նա­յած կար­ծիք­ներ կան, որ նա այդ եր­կա­թը ստա­նում էր Ռու­սաս­տա­նից՝ Խու­դա­փե­րի­նի կամր­ջով[5]: 1880թ. առևտ­րա­յին տու­նը հիմ­նել են կամ ա­վե­լի ճիշտ կլի­նի ա­սել՝ ի­րա­վա­բա­նո­րեն գրան­ցել են Հա­րութ­յու­նի չորս տղա­նե­րը՝ գոր­ծակ­ցութ­յամբ ի­րենց մո­րաք­րոջ որ­դի­նե­րի՝ Հա­կոբ և Ղա­զար Հա­կոբ­յան­նե­րի: Նախ­նա­կան շրջա­նում ե­ռան­դուն գոր­ծու­նեութ­յուն են ցու­ցա­բե­րել Մահ­տե­սի Սի­մո­նը՝ Մոսկ­վա­յում, Սար­գի­սը՝ Բաք­վում և ն­րանց մո­րաք­րոջ որ­դի Հա­կո­բը՝ Թավ­րի­զում: Վեր­ջինս վա­ղա­ժամ մա­հա­նում է, և նրան փո­խա­րի­նում է Բաղ­դա­սար Մե­լիք-­Սարգըս­յա­նը, ով նույն­պես Թու­ման­յանց­նե­րի ազ­գա­կանն էր: Բաղ­դա­սա­րը հե­տա­գա­յում Մո­զա­ֆեր Էդ Դին շա­հի կող­մից ար­ժա­նա­նում է շքան­շա­նի: Իշ­խան Հով­սեփ Ար­ղութ­յանն ու Նի­կոլ Դու­մա­նը մտե­րիմ էին Բաղ­դա­սա­րի և ն­րա եղ­բոր Համ­բար­ձում Մե­լիք-­Սարգս­յա­նի հետ: Խա­նա­սո­րի ար­շա­վան­քի խորհր­դակ­ցութ­յունն ու նախ­նա­կան աշ­խա­տանք­նե­րը Բաղ­դա­սա­րի տանն էին տե­ղի ու­նե­նում: Համ­բար­ձում Մե­լիք­Սարգս­յա­նը մաս­նակ­ցեց Խա­նա­սո­րի ար­շա­վան­քին, և­ այդ­տե­ղից մտեր­մութ­յուն հաս­տատ­վեց նրա ու Եփ­րե­մի միջև: Նա նաև գոր­ծուն մաս­նակ­ցութ­յուն ու­նե­ցավ սահ­մա­նադ­րա­կան հե­ղա­փո­խութ­յա­նը[6]:

Դեռ 1889 թվա­կա­նին Սար­գի­սը մեկ­նում է Ստոկ­հոլմ, պատ­վի­րում է եր­կու բեռ­նա­տար շո­գե­նավ՝ ի­րենց ապ­րան­քը Պարս­կաս­տա­նից Ռու­սաս­տա­նի շու­կա­ներ և ռու­սա­կան ապ­րանք­ներն էլ Պարս­կաս­տա­նի շու­կա­ներ տե­ղա­փո­խե­լու հա­մար: Ընդ ո­րում, նա ար­ժա­նա­նում է շվե­դա­կան կա­ռա­վա­րութ­յան շքան­շա­նի[7]: Այդ շո­գե­նա­վե­րի ա­նուն­ներն էին «­Մուխ­սա­ղա» և «­Վա­հան»: Մեկ շո­գե­նավ էլ գնում են Բաք­վից: Եղ­բայր­նե­րը Բաք­վի ա­մե­նաաչ­քի ընկ­նող թա­ղա­մա­սում կա­ռու­ցում են չորս մեծ տուն:

Թու­ման­յանց չորս եղ­բայր­նե­րը հայ­րե­նի Ո­ղա­նում կա­ռու­ցում են երկ­հար­կա­նի ըն­դար­ձակ առևտ­րի տուն՝ 3մ բարձ­րութ­յամբ պա­րիս­պով: Այս­տեղ Թավ­րի­զից զա­նա­զան ապ­րանք­ներ են բեր­վում ու վա­ճառ­վում շրջա­կա գյու­ղե­րի բնակ­չութ­յա­նը:

Ն­ման մի երկ­հար­կա­նի ըն­դար­ձակ, պարս­պա­պատ առևտ­րա­յին տուն էլ 1907թ. հիմ­նում են Մինջ­վան գա­վա­ռա­կի Վի­նա գյու­ղում, ո­րը գոր­ծել էր մինչև 1937թ.[8]: Այս շի­նութ­յու­նը Թու­ման­յանց­նե­րի հա­մար ծա­ռա­յել է նաև որ­պես տուն-ա­մա­ռա­նոց: Այդ շրջա­նում նրանք հա­ճախ էին են­թարկ­վում տե­ղա­կան իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի կա­մա­յա­կա­նութ­յուն­նե­րին: Գա­վա­ռի ա­վա­զակ խա­նե­րը հա­ճախ կո­ղոպ­տում էին Թու­ման­յանց­նե­րի ու­նեց­ված­քը:

«Եղբ. Թու­ման­յանց առևտ­րա­յին տան» շրջա­նա­ռութ­յան մա­սին պատ­կե­րա­ցում կազ­մե­լու հա­մար բա­վա­կան է նշել, որ 1876թ. եղ­բայր­նե­րից մե­կը՝ Սի­մոն Թու­ման­յան­ցը, Ռու­սաս­տան էր ար­տա­հա­նել 90098 ռուբ­լու և Ի­րան ներ­մու­ծել 12450 ռուբ­լու ապ­րանք: Հա­ջորդ տա­րի նրա առևտ­րա­յին շրջա­նա­ռութ­յու­նը կազ­մել է 88901 ռուբ­լի ար­տա­հան­ման և 19427 ռուբ­լի՝ ներ­մուծ­ման գծով[9]:

«Եղբ. Թու­ման­յանց առևտ­րա­յին տու­նը» XIX դա­րի վեր­ջին և XX դա­րի սկզբին խո­շո­րա­գույնն էր Ի­րա­նի հայ­կա­կան առևտ­րա­յին տնե­րից: Այն բա­ցա­ռիկ կար­ևոր դեր ու­ներ Ի­րա­նի տնտե­սա­կան կյան­քի ա­մե­նա­տար­բեր բնա­գա­վառ­նե­րում: Կարճ ժա­մա­նա­կում դար­ձավ Ի­րա­նի խո­շո­րա­գույն առևտ­րա­ֆի­նան­սա­կան հաս­տա­տութ­յուն­նե­րից մե­կը: Թու­ման­յանց­նե­րը բա­ժան­մունք­ներ ու­նեին հյու­սի­սա­յին Ի­րա­նի բո­լոր խո­շոր քա­ղաք­նե­րում՝ Թավ­րի­զում, Ուր­միա­յում, Ղազ­վի­նում, Թեհ­րա­նում, Ռաշ­տում, Էն­զե­լիում, Բարֆ­ռու­շում, Շահ­րու­դում, Սաբզ­ևա­րում, Մաշ­հա­դում և­ ար­դեն XIX դա­րի վեր­ջին մի­լիո­նա­նոց առև­տուր էին վա­րում Ռու­սաս­տա­նի և­ արևմտ­յան Եվ­րո­պա­յի հետ: Առևտ­րա­յին տու­նը մաս­նա­գի­տա­ցել էր չոր մրգի, բամ­բա­կի, մե­տաք­սա­բո­ժո­ժի ար­տա­հան­ման բնա­գա­վա­ռում: Այդ ապ­րանք­նե­րի մի մա­սը Մոսկ­վա­յի, Բաք­վի, Աստ­րա­խա­նի բա­ժան­մունք­նե­րի մի­ջո­ցով ար­տա­հան­վում էր Ռու­սաս­տան և Արևմտ­յան Եվ­րո­պա: «Ն­րա առևտ­րա­կան շրջա­նա­ռութ­յունն այն­քան է ա­ճել, որ Ի­րա­նի այս­պես կոչ­ված «ռու­սա­կան ազ­դե­ցութ­յան գո­տում», ա­ռանց նրա գրա­սեն­յա­կի հա­մա­ձայ­նութ­յան առևտ­րա­կան ոչ մի գոր­ծարք չի կա­րող կնքվել…»,- նշում էր գնդա­պետ Ցի­սը 1916թ.:

XX դա­րի ա­ռա­ջին տաս­նամ­յա­կը կա­րե­լի է հա­մա­րել «­Թու­ման­յանց առևտ­րա­յին տան» ծաղկ­ման և փառ­քի գա­գաթ­նա­կե­տը:

Ռու­սաս­տա­նի հետ առևտ­րա­յին գոր­ծարք­նե­րը հեշ­տաց­նե­լու և տե­ղա­կան իշ­խա­նութ­յուն­նե­րի կա­մա­յա­կա­նութ­յուն­նե­րից ի­րենց ա­պա­հո­վագ­րե­լու հա­մար Թու­ման­յանց չորս եղ­բայր­նե­րից եր­կու­սը ռու­սա­կան հպա­տա­կութ­յուն են ըն­դու­նում և հաս­տատ­վում Բաք­վում: Առևտ­րա­կան տան հե­տա­գա ողջ գոր­ծու­նեութ­յու­նը սեր­տո­րեն կապ­վում է ինչ­պես Ի­րա­նի, այն­պես էլ Ռու­սաս­տա­նի հետ: Այս­տեղ նրանք դառ­նում են Նո­բե­լի, Լիա­նո­զով­նե­րի բաժ­նե­տի­րա­կան ըն­կե­րութ­յուն­նե­րի, ինչ­պես նաև «­Դի­նա­մոի» և Բաք­վի նավ­թա­յին ըն­կե­րութ­յան բաժ­նե­տե­րեր[10]:

Թու­ման­յանց եղ­բայր­նե­րը զբաղ­վում էին նաև բամ­բա­կի ար­տա­հան­մամբ: Ար­տա­հա­նու­մը ի­րա­կա­նաց­վում էր Բան­դար Գ­յա­զից: XX դա­րի սկզբին նրանք Բան­դար Գ­յա­զում հիմ­նե­ցին և գոր­ծար­կե­ցին բամ­բա­կազ­տիչ գոր­ծա­րան[11]: Թու­ման­յանց­նե­րը ո­րո­շա­կի հե­տաքրք­րութ­յուն էին ցու­ցա­բե­րում ի­րենց առևտ­րա­կան գոր­ծարք­նե­րի հետ սեր­տո­րեն կապ­ված վե­րամ­շա­կող ձեռ­նար­կութ­յուն­նե­րի շի­նա­րա­րութ­յան նկատ­մամբ:

Մա­րա­ղա­յի, Բի­նա­բի, Միան­դա­բի շրջան­նե­րից Ռու­սաս­տան էր ար­տա­հան­վում տա­րե­կան 500000 փութ չոր միրգ, ինչ­պես նաև՝ 120000 փութ նուշ և­ ըն­կույզ: Այդ ծա­վա­լի մեջ ա­մե­նա­մեծ բա­ժի­նը պատ­կա­նում էր Թու­ման­յանց եղ­բայր­նե­րին: Թու­ման­յանց եղ­բայր­նե­րը XIX դա­րի վեր­ջին Ռու­սաս­տան էին ար­տա­հա­նում տա­րե­կան ա­վե­լի քան 1 մլն. ռուբ­լու ապ­րանք, ո­րից շուրջ 300000 ռուբ­լին կազ­մում էր չոր մրգի ար­տա­հա­նու­մը:

«Եղբ. Թու­ման­յանց առևտ­րա­յին տու­նը» հա­մար­վում էր նաև Ի­րա­նի խո­շո­րա­գույն մե­տաքս և մե­տաք­սա­բո­ժոժ գնող և­ ար­տա­հա­նո­ղը: 1905թ. նրանք հույն Խա­լի­կաո­սի հետ միա­սին Գի­լա­նում գնել են 27000 բաթ­ման մե­տաք­սա­բո­ժոժ, որն այդ տար­վա խո­շո­րա­գույն գոր­ծարք­նե­րից էր: Մե­տաք­սա­բո­ժո­ժը Կաս­պից ծո­վով, Ռու­սաս­տա­նով ար­տա­հան­վում էր Ֆ­րան­սիա:

«Եղբ. Թու­ման­յանց առևտ­րա­յին տու­նը» Ռու­սաս­տա­նից Ի­րան էր ներ­մու­ծում շա­քար: Այդ նպա­տա­կով ըն­կե­րութ­յու­նը Էն­զե­լիում կա­ռու­ցեց մի պա­հեստ, որ­տեղ տե­ղա­վոր­վում էր մինչև 100 վա­գոն շա­քար[12]:

Առևտ­րա­յին տու­նը XX դա­րի սկզբից սկսեց զբաղ­վել նաև թո­րած նավ­թի ներ­մուծ­մամբ՝ Ռու­սաս­տա­նից Ի­րան: 1905թ. Սար­գիս Թու­ման­յան­ցը դի­մել էր Ռու­սաս­տա­նի ֆի­նանս­նե­րի նա­խա­րար Վիտ­տեին՝ խնդրե­լով Բա­թու­մի վրա­յով ա­ռանց մաք­սի Ի­րան ներ­մու­ծել թեր­թա­վոր եր­կաթ, որն անհ­րա­ժեշտ էր նավ­թի հա­մար թի­թե­ղա­ման­ներ պատ­րաս­տե­լու հա­մար[13]:

Ա­ռա­ջին հա­մաշ­խար­հա­յին պա­տե­րազ­մի նա­խօր­յա­կին առևտ­րա­յին տան կա­պի­տալն Ի­րա­նում կազ­մում էր 3 մլն. թու­ման և ևս 1,5 մլն թու­ման՝ պարտ­քի հանձ­նա­ռութ­յան ձևով: Հոկ­տեմ­բեր­յան բոլշ­ևիկ­յան հե­ղա­փո­խութ­յու­նից հե­տո Ռու­սաս­տա­նում Թու­ման­յանց­նե­րի առևտ­րա­յին տան ողջ ու­նեց­ված­քը՝ շուրջ 17 մլն. ռուբ­լի, բռնագ­րավ­վեց բոլշ­ևիկ­նե­րի կող­մից:

Թու­ման­յանց եղ­բայր­նե­րի առևտ­րի զգա­լի մա­սը ի­րա­կա­նաց­վում էր Կաս­պից ծո­վով, որ­տեղ նրանք ու­նեին 2 նավ՝ 1269,5 տոն­նա տա­րո­ղութ­յամբ: Միայն ա­մե­նա­խո­շոր առևտ­րա­յին ըն­կե­րութ­յուն­նե­րը կա­րող էին ի­րենց թույլ տալ սե­փա­կան բեռ­նա­տար նա­վեր պա­հե­լը: 1902թ. Թու­ման­յանց­նե­րը այդ նա­վե­րով Բան­դար Գ­յազ նա­վա­հանգս­տով ներ­մու­ծել են 69339 փութ և­ ար­տա­հա­նել են 42910 փութ ապ­րանք[14], ին­չը ա­վե­լի շատ էր, քան հայ­կա­կան մնա­ցած առևտ­րա­յին տնե­րի՝ նույն նա­վա­հանգս­տով ի­րա­կա­նաց­ված ծո­վա­յին առևտ­րաշր­ջա­նա­ռութ­յուն­նե­րը միա­սին վերց­րած:

Դեռ XIX դա­րի վեր­ջից Թու­ման­յանց եղ­բայր­նե­րի գոր­ծու­նեութ­յան մեջ սկսեց գե­րակշ­ռել ֆի­նան­սա­բան­կա­յին գոր­ծարք­նե­րը[15]: Առևտ­րա­կան շրջա­նա­ռութ­յան ա­րագ ա­ճը և­ այն հան­գա­ման­քը, որ նրանք՝ որ­պես ար­տա­հա­նող­ներ, գործ էին ու­նե­նում տար­բեր դրա­մա­կան միա­վոր­նե­րի հետ, Հա­րութ­յուն Թու­ման­յան­ցի որ­դի­նե­րին ստի­պե­ցին զբաղ­վել նաև դրա­մա­կան գոր­ծառ­նութ­յամբ: Ե­թե մինչև 1890-ա­կան թվա­կան­նե­րը նրանց գոր­ծու­նեութ­յան հիմ­քը կազ­մում էին առևտ­րա­կան գոր­ծարք­նե­րը, ա­պա դրա­նից հե­տո ա­ռա­ջին պլան մղվեց ֆի­նան­սա­կան գոր­ծարք­նե­րը: Ի­րա­կա­նաց­նե­լով խո­շոր առևտ­րա­յին շրջա­նա­ռութ­յուն և մշ­տա­պես կան­խիկ դրա­մի անհ­րա­ժեշ­տութ­յուն զգա­լով՝ Թու­ման­յանց­նե­րը Ռու­սաս­տա­նից ձու­լա­ծո ար­ծաթ էին ներ­մու­ծում և մա­տա­կա­րա­րում էին դրա­մա­հա­տա­րա­նին՝ դրա դի­մաց ստա­նա­լով ո­րո­շա­կի քա­նա­կութ­յամբ ար­ծա­թե դրամ: Այդ ժա­մա­նակ ըն­դա­մե­նը մի քա­նի ըն­կե­րութ­յան էր թույ­լատր­ված դրա­մա­հա­տա­րա­նին ար­ծաթ մա­տա­կա­րա­րել: Թու­ման­յանց­նե­րը դրա­մա­հա­տա­րա­նին տա­րե­կան 4000 փութ ար­ծաթ էին մա­տա­կա­րա­րում, իսկ 1894 թվա­կա­նից՝ 6000 փութ: Թու­ման­յանց­նե­րը ի­րենց հա­ճա­խորդ­նե­րի հա­մար ըն­թա­ցիկ հա­շիվ­ներ էին բա­ցում, ըն­դու­նում ա­վանդ­ներ և տ­րա­մադ­րում վար­կեր, ինչ­պես նաև զբաղ­վում էին պար­տա­մուր­հակ­նե­րի հաշ­վառ­մամբ և դ­րա­մի փո­խադր­մամբ: Ի­րա­նում ռու­սա­կան գոր­ծե­րի հա­վա­տար­մա­տար Ա. Սո­մո­վի վկա­յութ­յամբ Շահ­րու­դում բո­լոր բան­կա­յին գոր­ծարք­նե­րը գտնվում էին Թու­ման­յանց ըն­կե­րութ­յան ներ­կա­յա­ցուց­չի ձեռ­քում: Ռաշ­տում պար­տա­մուր­հակ­նե­րի հաշ­վառ­մամբ զբաղ­վում էին Հաշ­վար­կա­յին և Շահն­շա­հա­կան բան­կե­րի բա­ժան­մունք­նե­րը և Թու­ման­յանց­նե­րի գրա­սեն­յա­կը: Ղազ­վի­նում հիմ­նա­կան վար­կա­յին հաս­տա­տութ­յուն­նե­րը Հաշ­վար­կա­յին բան­կի գոր­ծա­կա­լութ­յու­նը, Թու­ման­յանց եղ­բայր­նե­րը և բան­կիր Հա­ջի Մու­հա­մեդ Ա­լի Ա­ղան էին: Թու­ման­յանց­նե­րի առևտ­րա­ֆի­նան­սա­կան գոր­ծարք­նե­րը հյու­սի­սա­յին Ի­րա­նում այն­քան էին ընդ­լայն­վել, որ գնդա­պետ Ցի­սի խոս­քե­րով՝ Ի­րա­նում ար­մա­տա­վոր­ված կար­ծի­քի հա­մա­ձայն, ռու­սա­կան ռուբ­լու կուր­սը հաս­տատ­վում է Թու­ման­յանց գրա­սեն­յա­կի կող­մից: Սա­կայն առևտ­րա­յին տան ֆի­նան­սա­կան գոր­ծու­նեութ­յու­նը չէր սահ­մա­նա­փակ­վում Ի­րա­նի հյու­սի­սա­յին շրջան­նե­րով: Ըն­կե­րութ­յու­նը բա­ժան­մունք­ներ ու­ներ նաև Բաք­վում, Աստ­րա­խա­նում, Մոսկ­վա­յում, Վիեն­նա­յում, Բեռ­լի­նում, Փա­րի­զում, Լոն­դո­նում, Կ. Պոլ­սում և ֆի­նան­սա­կան գոր­ծառ­նութ­յուն­ներ էր կա­տա­րում նաև Ռու­սաս­տա­նի և Արևմտ­յան Եվ­րո­պա­յի խո­շո­րա­գույն առևտ­րա­ֆի­նան­սա­կան կենտ­րոն­նե­րում:

Թու­ման­յանց­նե­րը զգա­լի կա­պի­տալ ու­նեին, ո­րը հնա­րա­վո­րութ­յուն էր տա­լիս նշա­նա­կա­լի վար­կեր տրա­մադ­րել: Ն­րանց վար­կե­րը նկա­տե­լիո­րեն գե­րա­զան­ցում էին ի­րա­նա­կան մյուս հաս­տա­տութ­յուն­նե­րի վար­կա­յին գոր­ծարք­նե­րը՝ չնա­յած կազ­մում էին առևտ­րա­յին տան ե­կա­մուտ­նե­րի ըն­դա­մե­նը 26 տո­կո­սը: Հարկ է նշել, որ Թու­ման­յանց­նե­րը վար­կեր էին տա­լիս ոչ միայն մաս­նա­վոր ան­ձանց, այլև ի­րա­նա­կան կա­ռա­վա­րութ­յա­նը: Օ­րի­նակ՝ Մո­զա­ֆեր Էդ Դին շա­հի իշ­խա­նութ­յան տա­րի­նե­րին կա­ռա­վա­րութ­յան պարտ­քը Թու­ման­յանց­նե­րին կազ­մում էր 500000 ղռան: Ի­րա­նա­կան կա­ռա­վա­րութ­յան պարտ­քը Թու­ման­յանց­նե­րին հատ­կա­պես ա­րագ էր ա­ճում 1905-1911 թվա­կան­նե­րի ի­րա­նա­կան հե­ղա­փո­խութ­յան շրջա­նում, երբ կա­ռա­վա­րութ­յու­նը մշտա­պես դրա­մի կա­րիք էր զգում: 1906թ. հե­ղա­փո­խա­կան ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րի շրջա­նում, երբ պե­տա­կան գան­ձա­րա­նը դա­տարկ էր, Թու­ման­յանց­նե­րը պե­տութ­յան կա­րիք­նե­րի հա­մար կա­ռա­վա­րութ­յա­նը տա­լիս էին օ­րա­կան 10, 20, եր­բեմն էլ մի քա­նի հար­յուր հա­զար թու­ման: Հե­տա­գա տա­րի­նե­րին ևս­ ի­րա­նա­կան կա­ռա­վա­րութ­յու­նը մեկ ան­գամ չէ, որ դի­մել էր Թու­ման­յանց­նե­րի ֆի­նան­սա­կան օգ­նութ­յա­նը: 1912թ. կա­ռա­վա­րութ­յան պարտ­քը Թու­ման­յանց­նե­րի առևտ­րա­յին տա­նը կազ­մում էր 1500000 ղռան: Առևտ­րա­յին տու­նը ի­րա­նա­կան մյուս բան­կա­յին հաս­տա­տութ­յուն­նե­րի հետ պայ­քա­րում այն­քան ամ­րապնդ­վեց, որ սկսեց մրցակ­ցել նաև Շահն­շա­հա­կան բան­կի հետ: Շահն­շա­հա­կան բան­կի և մ­յուս բան­կա­յին հաս­տա­տութ­յուն­նե­րի հետ Թու­ման­յանց­նե­րի մրցակ­ցութ­յու­նը կան­խո­րո­շեց նրանց դա­շին­քը Հաշ­վար­կա­յին բան­կի հետ:

Թու­ման­յանց եղ­բայր­նե­րի առևտ­րա­կան տան ֆի­նան­սա­կան և բան­կա­յին գոր­ծու­նեութ­յու­նը ե­զա­կի եր­ևույթ էր Ի­րա­նի տնտե­սա­կան կյան­քում: Միև­նույն ժա­մա­նակ, կա­րե­լի է վստա­հութ­յամբ նշել, որ առևտ­րա­կան ու ֆի­նան­սա­կան գոր­ծարք­նե­րի սեր­տա­ճումն Ի­րա­նում հայ վա­ճա­ռա­կա­նութ­յան գոր­ծու­նեութ­յան բնո­րոշ գծե­րից էր: Խո­րա­սա­նում, Աստ­րա­բա­դում և Մա­զան­դա­րա­նում բամ­բա­կի ար­տադ­րութ­յան դի­մաց նրանք զգա­լի վար­կեր էին տրա­մադ­րում[16]:

1906թ. Ի­րա­նում ո­րո­շում էր կա­յաց­վել ազ­գա­յին բան­կի հիմ­նադր­ման վե­րա­բեր­յալ, ո­րի հա­մար անհ­րա­ժեշտ գու­մա­րը պետք է հա­վաք­վեր բա­ժա­նոր­դագ­րութ­յան մի­ջո­ցով: Ա­ռա­ջին հինգ բա­ժա­նորդ­նե­րից մե­կը հենց Թու­ման­յանց­ներն էին[17]: Նը­րանք Ա­ռա­ջին հա­մաշ­խար­հա­յին պա­տե­րազ­մի նա­խօր­յա­կին ձեռք էին բե­րել նաև Ի­րա­նի ո­րոշ առևտ­րա­յին ճա­նա­պարհ­նե­րի շա­հա­գործ­ման ի­րա­վունք­նե­րը, մաս­նա­վո­րա­պես՝ Էն­զե­լի-­Ռաշտ-­Թեհ­րան, Մա­շա­դի­սեր-­Թեհ­րան[18]:

Ն­րանք եր­բեմն հա­մա­գոր­ծակ­ցում էին պար­սիկ վա­ճա­ռա­կան­նե­րի հետ: Օ­րի­նակ` 1899թ. Թու­ման­յանց եղ­բայր­նե­րը հա­մա­ձայ­նութ­յան ե­կան Հա­ջի Մու­հա­մեդ Հու­սեին Է­մին Էս-­Զար­բի, Ա­ղա Աբ­դուլ Բա­ղի Ար­բա­բիի, Հա­ջի Աբ­դուլ Ռա­ջապ Օս­կու­լիի և Հա­ջի Մու­հա­մեդ Ա­լի Քա­շիի հետ: Ն­րանք պայ­մա­նա­գիր կնքե­ցին Հաշ­վար­կա­յին բան­կի հետ, ո­րի հա­մա­ձայն՝ բան­կը պար­տա­վոր­վում էր վե­րո­հիշ­յալ վա­ճա­ռա­կան­նե­րի հա­մար Բաք­վում գնել և Թեհ­րան ու­ղար­կել 100000 փութ ցո­րեն: Ապ­րան­քը ժա­մա­նա­կին գնվել և մա­տա­կա­րար­վել էր[19]: Սա­կայն սա հազ­վա­դեպ եր­ևույթ էր: Սո­վո­րա­բար հայ վա­ճա­ռա­կան­նե­րը հա­մա­գոր­ծակ­ցում էին միմ­յանց հետ:

1916թ. Կա­պա­նի տա­րա­ծաշր­ջա­նում տի­րող սաս­տիկ սովն ու պա­րե­նա­յին պա­կա­սը ո­րոշ չա­փով մեղ­մե­լու նպա­տա­կով Թու­ման­յանց առևտ­րա­յին տու­նը Ղա­րա­դա­ղից 6000 փուտ ցո­րեն է փո­խադ­րում Կա­պա­նի Ս­ևա­քար, Չափ­նի, Ըր­կե­նաց, Արծ­վա­նիկ գյու­ղի ժո­ղովր­դին մատ­չե­լի գնե­րով վա­ճա­ռե­լու հա­մար[20]: Այդ տա­րի­նե­րին Կա­պա­նի տա­րա­ծաշր­ջա­նի բնա­կա­վայ­րե­րը հա­ճա­խա­կի էին Ղա­րա­դա­ղից ցո­րեն ներ­մու­ծում: Ի դեպ, Լեռն­հա­յաս­տա­նի ան­կու­մից և դե­պի Պարս­կաս­տան ի­րա­կա­նաց­ված գաղ­թից հե­տո Թու­ման­յանց­նե­րի մոտ որ­պես կա­ռա­վա­րիչ աշ­խա­տել է[21] խլա­թաղ­ցի Գե­դեոն Տեր-Մի­նաս­յա­նը[22]:

1919թ. Թու­ման­յանց­նե­րը Ի­րա­նի կա­ռա­վա­րութ­յան հետ պայ­մա­նա­գիր են կնքում Կաս­պից ծո­վի հա­րա­վա­յին ա­փե­րի ձկնոր­սա­րան­նե­րը վար­ձա­կա­լե­լու և շա­հա­գոր­ծե­լու հա­մար: Ձեռ­նար­կը, սա­կայն, մեկ տա­րուց ա­վել չտևեց ար­տա­հան­ման շու­կա­յի բա­ցա­կա­յութ­յան պատ­ճա­ռով[23] (բոլշ­ևիկ­յան Ռու­սաս­տա­նը այլևս Ի­րա­նից ձկնամ­թերք չէր ներ­մու­ծում):

Թու­ման­յանց­նե­րը մաս­նակ­ցում էին նաև հյու­սի­սա­յին Ի­րա­նի ան­տա­ռա­յին ռե­սուրս­նե­րի շա­հա­գործ­մա­նը: Ն­րանք զգա­լի ան­տա­ռա­յին տա­րածք­ներ էին վար­ձա­կա­լել Մա­զան­դա­րա­նում: Ֆ­րան­սիա­ցի մաս­նա­գետ­նե­րի կող­մից ի­րա­կա­նաց­ված հե­տա­զո­տութ­յու­նը ցույց է տա­լիս, որ այդ տա­րած­քում կար 285-300 հա­զար հա­սուն կաղ­նի ծառ: Օ­տա­րերկր­յա կազ­մա­կեր­պութ­յուն­նե­րը հե­տաքրք­րութ­յուն էին ցու­ցա­բե­րում այդ փայ­տան­յու­թի գնման և­ ար­տա­հան­ման գոր­ծում: Ֆ­րան­սիա­կան ըն­կե­րութ­յուն­նե­րից մե­կը Թու­ման­յանց­նե­րին ա­ռա­ջար­կում էր յու­րա­քանչ­յուր քա­ռա­կու­սի մետր կաղ­նե­փայ­տի հա­մար վճա­րել 10 ռուբ­լի, ընդ ո­րում, հա­տու­մը և­ ա­ռա­քու­մը ըն­կե­րութ­յան հաշ­վին: Նա­խա­տես­վում էր վար­ձա­կա­լա­կան պայ­մա­նա­գի­րը կնքել 24 տա­րով[24]:

Թու­ման­յանց­նե­րի առևտ­րա­յին տան մեծ բա­ժան­մունք­նե­րից մե­կը Մա­զան­դա­րա­նում էր՝ 7 մաս­նաճ­յու­ղով, 2 բամ­բա­կի գոր­ծա­րա­նով և­ ըն­դար­ձակ կալ­վածք­նե­րով: Կենտ­րո­նա­կան գրա­սեն­յա­կը գտնվում էր Քիա­քո­լա գյու­ղում, որ­տեղ կար բամ­բա­կի գոր­ծա­րան, բո­ժոժ չո­րաց­նե­լու ար­տադ­րա­մաս և նո­րա­կա­ռույց բնա­կա­րան­ներ՝ գրա­սեն­յա­կի և գոր­ծա­րա­նի պաշ­տոն­յա­նե­րի հա­մար: Այդ­տեղ անց էր կաց­ված է­լեկտ­րա­կան լու­սա­վո­րութ­յուն, կա­յին տե­ղա­փո­խութ­յան մի­ջոց­ներ, իսկ գոր­ծա­րա­նին կից կար շու­կա: Մա­զան­դա­րա­նի կա­ռա­վա­րիչն էր Գա­լուստ Սա­հակ­յա­նը:

«Եղբ. Թու­ման­յանց առևտ­րա­յին տու­նը» իր մաս­նակ­ցութ­յունն է ու­նե­ցել պարս­կա­կան սահ­մա­նադ­րա­կան շար­ժում­նե­րին` նյու­թա­կան ա­ջակ­ցութ­յուն և փո­խա­ռութ­յուն­ներ տա­լով Եփ­րեմ Դավթ­յա­նին և հայ հե­ղա­փո­խա­կան­նե­րին: Հատ­կան­շա­կան է, որ Մո­զա­ֆեր Էդ Դին շա­հը ճամ­փոր­դե­լիս Բաք­վում իջ­ևա­նում էր հենց Թու­ման­յանց­նե­րի տա­նը: Թու­ման­յանց­նե­րի առևտ­րա­յին տան զի­նան­շա­նի վեր­ևում պար­սից կա­ռա­վա­րութ­յան հա­տուկ շնոր­հու­մով դրվում էր «­Շիր-օ-­Խոր­շիդ» (թու­րով առ­յուծ, ետ­ևը՝ արև, վեր­ևը՝ թագ) պե­տա­կան խորհր­դան­շա­նը[25]:

XIX դա­րի վեր­ջից առևտ­րա­կան կա­պի­տա­լը ներ­թա­փան­ցեց գյուղ: Խո­շոր ձեռ­նար­կա­տե­րե­րը հե­տաքրք­րութ­յուն էին ցու­ցա­բե­րում հո­ղի նկատ­մամբ և սկ­սում են գնել ինչ­պես հո­ղեր, այն­պես էլ ամ­բող­ջա­կան գյու­ղեր: Թու­ման­յան­նե­րը Ղա­րա­դա­ղում, Մա­զան­դա­րա­նում, Գի­լա­նում, Ղազ­վի­նում վիթ­խա­րի հո­ղա­յին տա­րա­ծութ­յուն­ներ են ձեռք բե­րում[26]: 1915թ. նրանք 3000 դես­յա­տին հող գնե­ցին Սա­լա­վա­թի շրջա­նում, չնա­յած շահս­ևան­նե­րի ռազ­մա­տենչ ցե­ղե­րը մշտա­պես հար­ձա­կում­ներ էին գոր­ծում այդ շրջա­նի գյու­ղե­րի վրա: Առևտ­րա­կան տան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ Թով­մաս Թու­ման­յան­ցը Թավ­րի­զի մոտ գտնվող Գ­յու­նեյ-Ար­զա­նա­կի շրջա­նում ձեռք էր բե­րել 12 գյուղ, ո­րոնց ընդ­հա­նուր ար­ժե­քը մոտ 100000 թու­ման էր: Հե­տաքրք­րա­կան է, որ Թու­ման­յանց­նե­րը վար­ձա­կա­լում էին նաև պե­տա­կան հո­ղեր: Օ­րի­նակ՝ ի­րա­նա­կան կա­ռա­վա­րութ­յու­նը տա­րե­կան 45000 թու­ման վճա­րի դի­մաց նրանց եր­կա­րատև ժամ­կե­տով վար­ձա­կա­լութ­յան էր տվել Մա­զան­դա­րա­նի պե­տա­կան հո­ղե­րը: Ռու­սա­կան հյու­պա­տո­սա­կան գոր­ծա­կա­լի վկա­յութ­յամբ դեպ­քեր էին լի­նում, երբ Թու­ման­յանց­նե­րը գյու­ղեր էին գնում ոչ թե դրա­մով, այլ մի քա­նի հար­յուր փամ­փուշ­տի դի­մաց[27]:

1910-ա­կան թվա­կան­նե­րին Թու­ման­յանց­նե­րի առևտ­րա­յին տու­նը պատ­րաստ­վում էր թևա­կո­խե­լու մի նոր շրջան: Ս­տեղծ­ված պայ­ման­նե­րը նրանց ստի­պում էին մղվել դե­պի հա­մաշ­խար­հա­յին շու­կա: Եր­րորդ սերն­դի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը (գլխա­վո­րա­պես Վար­դանն ու Ար­տա­շե­սը) աշ­խա­տում էին կապ հաս­տա­տել եվ­րո­պա­կան առևտ­րա­կան և­ արդ­յու­նա­բե­րա­կան հաս­տա­տութ­յուն­նե­րի հետ: Ծ­րագ­րում էին ան­տառ­նե­րի, հան­քե­րի շա­հա­գործ­ման մի­ջոց­ներ ստեղ­ծել, ո­մանք էլ գե­րա­դա­սում էին մաս­նակ­ցութ­յուն ու­նե­նալ Ռու­սաս­տա­նի արդ­յու­նա­բե­րա­կան ձեռ­նար­կութ­յուն­նե­րում՝ նավ­թա­յին, բեռ­նա­փո­խադ­րում­նե­րի և­ այլ ո­լորտ­նե­րում: Ռու­սաս­տա­նի բոլշ­ևիկ­յան հե­ղա­փո­խութ­յան հետ­ևան­քով Թու­ման­յանց­նե­րի ամ­բողջ շար­ժա­կան և­ ան­շարժ գույ­քը Ռու­սաս­տա­նում բռնա­զավթ­վեց. մոտ 4000 տոն­նա բամ­բակ, շուրջ այդ­քան բրինձ, չոր մրգեր, այլև՝ տներ, նավ­թա­հո­րեր, գոր­ծա­րան­ներ, չորս բեռ­նա­փո­խադ­րող նավ, բան­կե­րում ու­նե­ցած դրա­մա­կան մի­ջոց­ներ և­ ար­ժեթղ­թեր: Ռուբ­լու աղբ­յու­րը ցա­մա­քեց, այլևս անհ­նար էր Ռու­սաս­տա­նից այդ ա­մե­նը ետ ստա­նալ: Արդ­յուն­քում Ի­րա­նում պահ առն­ված դրամ­նե­րը վե­րա­դարձ­նե­լը դժվա­րա­ցավ, և­ ըն­կե­րութ­յու­նը սնան­կա­ցավ: Ի­րա­նում գտնվող ձեռ­նար­կութ­յուն­նե­րը պար­տա­տե­րե­րի պա­հան­ջով կա­լան­քի տակ առն­վե­ցին: Ու­ժեղ և­ ազ­դե­ցիկ պար­տա­տե­րե­րը ի­րենց պա­հանջ­նե­րը ետ ստա­ցան, իսկ թույ­լե­րը մնա­ցին ձեռ­նու­նայն: Ա­ռա­ջին հա­մաշ­խար­հա­յին պա­տե­րազ­մը և ցա­րա­կան Ռու­սաս­տա­նի ան­կու­մը պատ­ճառ հան­դի­սա­ցան Թու­ման­յան­նե­րի նյու­թա­կան քայ­քայ­ման և­ անկ­ման հա­մար: Եղ­բայր­ներ Թու­ման­յանց­նե­րի առևտ­րա­յին տան լու­ծար­ման գոր­ծըն­թա­ցը սկսվեց մեծ ու­շա­ցու­մով՝ 1935թ.[28]:

Հե­տա­գա­յում՝ երկ­րորդ աշ­խար­հա­մար­տից հե­տո ըն­կած ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նում, սնան­կութ­յան գոր­ծըն­թա­ցի շրջա­նակ­նե­րում Թու­ման­յանց­նե­րի կալ­վածք­նե­րի վա­ճառ­քից ո­րոշ գու­մար­ներ հատ­կաց­վե­ցին ժա­ռանգ­նե­րին: Խա­չա­տու­րի որ­դի Լ­ևո­նին այդ գու­մա­րը բա­վա­կա­նաց­րեց մի տուն գնե­լու հա­մար: Իսկ Զա­քա­րիա­յի որ­դի Գ­րի­գո­րի կի­նը՝ Շու­շա­նի­կը, մեր­ժեց ըն­դու­նել ո­րոշ­ված գու­մա­րը և­ եր­կար տա­րի­ներ դա­տա­վա­րութ­յան մեջ էր:

Ա­հա այս­պես մայր մտավ Թու­ման­յանց գեր­դաս­տա­նի աստ­ղը, որ մեկ դար ա­ռաջ ծա­գել էր լեռ­նոտ Ղա­րա­դա­ղում և հետզ­հե­տե բարձ­րա­նա­լով ու պայ­ծա­ռա­նա­լով՝ միառ­ժա­մա­նակ փայ­լեց երկ­նա­կա­մա­րում, բայց հան­կար­ծա­կի թեք­վեց ու ան­հե­տա­ցավ հա­մաշ­խար­հա­յին ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րի փո­թոր­կոտ ծո­վում:

Թու­ման­յանց­նե­րը ան­չափ հայ­րե­նա­սեր ու ժո­ղովր­դա­սեր էին, նրանց բա­րե­րա­րութ­յամբ հա­զա­րա­վոր հա­յեր ըն­տա­նի­քի ու ապ­րուս­տի տեր դար­ձան: Թու­ման­յանց եղ­բայր­նե­րը եր­բեք չէին մո­ռա­նում ի­րենց ծննդա­վայ­րը: Ն­րանք ղա­րա­դա­ղա­հա­յութ­յան փրկութ­յու­նը կա­պում էին խա­նե­րի լծից ա­զատ­ման հետ և­ այդ նպա­տա­կով ի­րա­կա­նաց­նում էին Ղա­րա­դա­ղի հա­յաբ­նակ գյու­ղե­րի սե­փա­կա­նութ­յան ի­րա­վուն­քով ձեռ­բե­րու­մը: Ն­րանք Ղա­րա­դա­ղում գնե­ցին 19 գյուղ, ո­րոն­ցից գան­ձում էին չնչին հարկ: Թու­ման­յանց­նե­րի՝ Ղա­րա­դա­ղում ու­նե­ցած հա­յաբ­նակ գյու­ղերն էին՝ Ո­ղան, Վի­նա, Քա­րագ­լուխ, Ամ­րա­դուլ, Գին­դիմ­նան, Նե­փեշտ, Մըզ­գիթ, թրքաբ­նակ՝ Բա­լան, Բեհ­րուզ, Բըզ­վեր, Չա­լան­դա­րա, Քե­լեյ­բար, Շեխ­հու­սեն­լու, Ահ­մադ­լու, Մա­ջիդ­լու, Սու­թան, Ղա­րա­ղոչ, Դա­շա­րա­սի, Քե­շիշք­յան­դի[29]:

Հայ­կազ­յան դպրո­ցը 1885թ. Թավ­րի­զի Լի­լա­վա թա­ղա­մա­սում՝ Սբ. Սար­գիս ե­կե­ղե­ցու բա­կում, հիմ­նում են Զա­քա­րիա, Խա­չա­տուր, Սար­գիս և Սի­մոն Թու­ման­յանց­նե­րը, ո­րոնք այդ ժա­մա­նակ Թավ­րի­զի մե­ծա­հա­րուստ­նե­րից էին: 1887թ. մա­հա­նում է Զա­քա­րիա­յի դուստր Թա­մա­րան, ով այդ դպրո­ցի սա­նե­րից էր և, ի հի­շա­տակ վեր­ջի­նիս, կա­ռուց­վում է «Թա­մար­յան» մաս­նա­շեն­քը, ո­րից հե­տո դպրո­ցը ստա­նում է Հայ­կազ­յան-­Թա­մար­յան ան­վա­նու­մը[30]: Այդ դպրո­ցի մեծ ու փա­ռա­վոր շեն­քը, ո­րը կա­ռուց­վել է Թու­ման­յանց­նե­րի կող­մից, դեռ 1930-ա­կան­նե­րի դրութ­յամբ իր նմա­նը չու­ներ ողջ Պարս­կաս­տա­նում[31]: 1962-1963 ու­սում­նա­կան տա­րում այս դպրո­ցը ու­ներ 742, 1981-82թթ.՝ 334 ա­շա­կերտ[32]: Դպ­րո­ցը գոր­ծում է նաև մեր օ­րե­րում: «Ան­նա­յան» դպրո­ցի հիմ­նա­դիր­նե­րը նույն­պես Թու­ման­յանց­ներն էին[33]:

1898թ. Վար­դան Թու­ման­յան­ցի կող­մից կա­ռուց­վում է Ղա­րա­դա­ղի Մե­շա­փա­րա գա­վա­ռա­կի ա­ռա­ջին դպրո­ցը՝ Ո­ղան գյու­ղի Հ­ռիփ­սիմ­յան դպրո­ցը՝ ի հի­շա­տակ իր հան­գուց­յալ մոր՝ Հ­ռիփ­սի­մեի[34]: Դպ­րո­ցը երկ­սեռ էր, ու­ներ չորս դա­սա­սեն­յակ: «­Մենք այդ դպրո­ցին հան­դի­պե­ցինք 1905-1907թթ.,- գրում է ժա­մա­նա­կի հոդ­վա­ծա­գի­րը,- թվում էր, թե որ­ևէ քա­ղա­քա­յին դպրո­ցի ա­շա­կեր­տութ­յան ա­ռաջ ենք կանգ­նած. ա­շա­կերտ-ա­շա­կեր­տու­հի­նե­րը հագն­վել էին միա­տե­սակ, մա­քուր հա­մազ­գեստ, կար­գա­պա­հութ­յունն էլ օ­րի­նա­կե­լի էր»: Ո­ղա­նի դպրո­ցի գրե­նա­կան բո­լոր պի­տույք­նե­րի մա­տա­կա­րա­րու­մը և, ընդ­հան­րա­պես, դպրո­ցի բո­լոր ծախ­սե­րը ի­րենց վրա էին վերց­րել Թու­ման­յանց­նե­րը:

1911թ. Մինջ­վան գա­վա­ռա­կի՝ Թու­ման­յանց­նե­րին պատ­կա­նող Վի­նա գյու­ղում վեր­ջին­նե­րիս կող­մից բաց­վում է «­Սարգս­յան» դպրո­ցը: Դպ­րո­ցի ծախ­սե­րը ամ­բող­ջութ­յամբ հո­գում էին Թու­ման­յանց­նե­րը:

Այդ տոհ­մի ան­սահ­ման հայ­րե­նա­սի­րութ­յու­նը դրսևոր­վեց նաև հե­տա­գա սե­րունդ­նե­րից ո­րոշ­նե­րի մեջ. Սի­մոն Մահ­տե­սու որ­դին՝ Վար­դան ա­ղան, 1930թ. (­Թու­ման­յանց չորս եղ­բայր­ներն ար­դեն մա­հա­ցած էին) վե­րա­դար­ձավ Ղա­րա­դաղ՝ ի­րենց սե­փա­կան Վար­դա­նա­շեն գյու­ղը, և­ ապ­րեց այն­տեղ մինչև խոր ծե­րութ­յուն: Նա ու­ներ Ռու­բեն ա­նու­նով որ­դի և մի աղ­ջիկ, ո­րոնք ապ­րում էին ԱՄՆ-ում[35]:

Շատ հա­յեր, հատ­կա­պես՝ ղա­րա­դաղ­ցի­ներ, Թու­ման­յանց­նե­րի առևտ­րա­յին հաս­տա­տութ­յուն­նե­րում աշ­խա­տել և հարս­տա­ցել էին:

Երկ­րորդ հա­մաշ­խար­հա­յին պա­տե­րազ­մից հե­տո տի­կին Շու­շա­նիկ Թու­ման­յա­նը՝ Զա­քա­րիա­յի հար­սը, սկսեց զբաղ­վել Թու­ման­յանց­նե­րի պարտ­քի ու պա­հան­ջի հար­ցե­րով: Ն­րան հա­ջող­վեց նույ­նիսկ 200000 թու­ման գան­ձել, սա­կայն շու­տով տի­կին Շու­շա­նի­կը կնքեց իր մահ­կա­նա­ցուն: Ա­սում են՝ նա ու­ներ հա­րուստ ար­խիվ[36]:

1976թ. դրութ­յամբ՝ Թու­ման­յանց գեր­դաս­տա­նից Թեհ­րա­նում ապ­րում էին Լ­ևո­նի աղ­ջի­կը՝ Լիլ­յա Հով­սեփ­յա­նը, և Իս­կու­հի Թու­ման­յա­նի որ­դի՝ բժիշկ Գա­լուստ Հա­կոբ­յա­նը[37]:

 [1]     Հովսեփյան 2009, հատ I, էջ 118-119:

[2]     «­Մահ­տե­սի» էին ան­վա­նում Ե­րու­սա­ղեմ ուխ­տի գնա­ցած քրիս­տոն­յա­նե­րին:

[3]     «Ալիք», 1976, 3 ապրիլի, թիվ 72:

[4]     Հովսեփյան 2009, հատ. I, էջ 118-119:

[5]     «Ալիք», 1976, 3 ապրիլի, թիվ 72:

[6]     «Ալիք», 1976, 3 ապրիլի, թիվ 72:

[7]     «Հայրենիք», Բոստոն, 1934, թիվ 10, էջ 137:

[8]     «Ալիք», 1970, 19 հունվարի, թիվ 13:

[9]     Ս­տե­փան­յան Ս. Խ., Հայ առևտ­րա­կան բուր­ժո­ւա­զիան Ի­րա­նի տնտե­սա­կան կյան­քում, Հա­յաս­տա­նի ԳԱ հրատ., Եր­ևան, 1992, էջ 72:

[10]    Ստեփանյան 1992, էջ 101:

[11]    Ստեփանյան 1992, էջ 121:

[12]    Ստեփանյան 1992, էջ 87-91:

[13]    Ստեփանյան 1992, էջ 98:

[14]    Ստեփանյան 1992, էջ 101:

[15]    Ստեփանյան 1992, էջ 18:

[16]    Ստեփանյան 1992, էջ 131-139:

[17]    Ստեփանյան 1992, էջ 140-141:

[18]    Ստեփանյան 1992, էջ 144:

[19]    Ստեփանյան 1992, էջ 105:

[20]    «Մշակ», 1916, 14 դեկտեմբերի, թիվ 278:

[21]    Գե­դեոն Տեր-­Մի­նաս­յան (1865-1937): Հա­սա­րա­կա­կան-քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ: Ծն­վել Է Կա­պա­նի տա­րա­ծաշր­ջա­նի Խը­լա­թաղ գյու­ղում: Զան­գե­զու­րի 1918-1921 թվա­կան­նե­րի գո­յա­մար­տի կազ­մա­կեր­պիչ­նե­րից է: Լեռ­նա­հա­յաս­տա­նի կա­ռա­վա­րութ­յան ան­դամ: Զոհ է գնա­ցել ստա­լին­յան բռնաճըն­շում­նե­րին:

[22]    Հա­րութ­յուն­յան Ա., Գա­րե­գին Նժ­դե­հի 1921թ. դա­տա­վա­րութ­յու­նը, «Ազ­գայ­նա­կան ա­կումբ» հրատ., Եր­ևան, 2001, էջ 19-20:

[23]    Ստեփանյան 1992, էջ 118:

[24]    Ստեփանյան 1992, էջ 121:

[25]    «Ալիք», 1976, 3 ապրիլի, թիվ 72:

[26]    Ստեփանյան 1992, էջ 23, 148:

[27]    Ստեփանյան 1992, էջ 148-149:

[28]    «Ալիք», 1935, 6 հունիսի, թիվ 44:

[29]    Հովսեփյան 2009, հատ. I, էջ 118-119:

[30]    «Ալիք», 1969, 8 մայիսի, թիվ 97:

[31]    «Ալիք», 1931, 11 հունիսի, թիվ 12:

[32]    «Ալիք», 1962, 4 դեկտեմբերի, թիվ 263:

[33]    «Ալիք», 1931, 11 հունիսի, թիվ 12:

[34]    «Ալիք», 1933, 12 հոկտեմբերի, թիվ 27:

[35]    Հովսեփյան 2009, էջ 118-119:

[36]    «Ալիք», 1976, 3 ապրիլի, թիվ 72:

[37]    «Ալիք», 1976, 21 ապրիլ, թիվ 87:

sarc.am