Շահէն Յովսէփեան 

Զւարթնոց տաճարի տարածքում տեղադրւած է Բիայնայի արքա՝ Ռուսա Բ.ի (685 – 645 թթ.Ք.ա.) սեպագիր արձանագրութիւնը, որը գտնւել է վարդապետ Խաչիկ Դադեանի (1863-1936 թթ.) միջոցով, երբ տաճարում պեղումներ կատարեց 1901-1907 թթ.: Որոշ ուսումնասիրութիւններ պարզում են, որ սոյն սեպագիր քարը մէկ այլ վայրից է տեղափոխւել Զւաթնոց տաճար: Չնայած նրա նախնական վայրը և տեղափոխման ժամանակը պարզ չէ, բայց նկատի առնելով արձանագրութիւնում նշւած երկրի անունը, այն տեղադրւած է եղել սոյն տարածաշրջանում:

 

01-Զւարթնոցի Ռուսա Բ-ի արձանագրութիւնը

            Նախքան Ռուսա Բ. թագաւորը, Արգիշտի Բ. (713 – 685 թթ.Ք.ա.) և Ռուսա Ա. (735 -713 թթ.Ք.ա.) ժամանակ երկիրը ենթարկւել էր ասորիների, կիմերների և սկիւթների արշաւանքներին, որոնք մեծ աւերածութիւններ էին կատարել: Ռուսա Բ. գահ բարձրանալով սկսում է վերականգնել աւերածութիւնները: Նրա հրամանով փորում են Ումէշինի ջրանցքը և այդ մասին թողել է սեպագիր արձանագրութիւն, որը գտնւել է Զւարթնոց տաճարում: Արձանագրութիւնը, ուրարտերէն սեպագիր տառերով քանդակւած է սրբատաշ, քառանիստ մի քարի վրայ, որը ունի 2,7 մ բարձրութիւն, 0,63 մ լայնք և 0,36 մ հաստութիւն: Ինչպէս ուրարտական նմանատիպ կոթողները, նրա վերևի մասը կիսաշրջանաձև է, տակը խարիսխով, որպէսզի տեղադրւի պատւանդանի մէջ, կանգնած դիրք ընդունելու համար: Արձանագրութիւնը ամբողջութեամբ կոթողի մէկ երեսի վրայ է բաղկացած 47 տողերից, ըստ հետևեալի ...

Արձանագրութիւնում նշւած Կուարլինէ երկիրը, Հրազդան և Քասախ գետերի մէջ, ներկայիս Երևան և Վաղարշապատ քաղաքների մէջ ընկած տարածքն է: Իսկ յիշատակւած Իլդարուն գետը, Հրազդանն է, որից սկիզբ է առել Ումէշի ջրանցքը, որը ունեցել է 6,5 կմ երկարութիւն և նրա ճանապարհին գտնւող բլուրների տակից փորւել է երկու թունելներ, որոնք նոյնութեամբ մինչև օրս պահպանւել են: Ջրանցքի միջոցով Հրազդանի ջուրը հասել է Կուարլինէի դաշտ, որտեղ ըստ Ռուսա թագաւորի յիշատակութեան՝ հիմնել է խաղողի այգիներ: Այսօր ջրանցքը և սոյն այգիները կոչւում են Դալմա անունով:

02- Ջրանցքի թունելներից մէկը

Հարկ է նշել, որ ջրանցքը անգամներ նորոգւել է, որը պարսկական տիրապետութեան ժամանակ կոչւել է Դալմայի ջրանցք: Ըստ յիշատակութեան 1698 թ. Նահապետ Ա. Եդեսացի կաթողիկոսը (1691-1705 թթ.) նորոգել է ջրացքը և նորից Հրազդանի ջուրը հասցրել Վաղարշապատի արևելեան դաշտերը իսկ վերջին նորոգութիւնը կատարւել է Երևանի վերջի խան, Հոսէյն Ղուլի խանի հրամանով: Այժմ ջրանցքի 1,5 կմը և Դալմայի այգու մեծ մասը շինարարութեան հետևանքով ոչնչացւել է, իսկ 2022 թ. Երևանի քաղաքապետարանի միջոցով սկսւել է ջրնցքի մաքրման և վերականգնման աշխատանքը:

Արձանագրութիւնում յիշատակւած է ուրարտական երէք գլխաւոր աստւածները՝ Խալդի, Թէյշեբանի և Շիվինի անունները, որոնցից յետոյ նշւած է Անիկուի աստւածուհու անունը, որը եղել է Արարատեան դաշտում գտնւող Ուազա երկրի ցեղախմբի գերագոյն աստւածուհին: Ուրարտացիների մօտ ընդունւած ձևի համաձայն, նրանք յարգելով հնազանդ ցեղերի գերագոյն աստւածներին, յիշատակում են նրանց անունը իրենց արձանագրութիւններում:

Ռուսա Բ.ն նաև յիշատակում է մի նոր քաղաքի կառուման մասին, որը Թէյշեբանին է: Նրա հիմնած քաղաքը մէկ դար կեանք ունեցաւ և կործանւեց սկիւթների միջոցով: Այժմ այն կոչւում է՝ Կարմիր Բլուր:

Արձանագրութեան մէջ յիշատակում է նաև Ուրարտուի մայրաքաղաք Տուշպան, որը այսօրւայ Վան քաղաքն է, իսկ արձանագրութեան վերջում Ռուսա Բ.ն նզովում է այն մարդուն ով կը ոչնչացնի սոյն կոթող-արձանագրութիւնը, նա լինի բիայնացի թէ լուլուբեցի: