Սպահանում, Փրկչի հայկական մայր տաճարի մուտքի մոտ, որը իրանցիները անվանում են հայկական «Վանք» բառով, մարդու քանդակ է, որի ձեռքին փոքր առարկա է։ Անցորդները ուշադրություն չեն դարձնում, թե դա ինչ առարկա է։ Մինչդեռ դա գրաշար է։ Այդ քանդակը մեծ պատմություն ունի։ Սեֆյանների օրոք Իրանի զարգացման մեջ հայերի մեծ ավանդի պատմությունը։ Նաեւ իրենց քրիստոնյա հպատակների հանդեպ Իրանի շահերի հանդուրժողականության ու վստահության պատմությունը։

Քանդակը պատկերում է Խաչատուր Կեչարացուն (1590-1646)՝ Նոր Ջուղայի եպիսկոպոսին։ Խաչատուրի անունը կապակցված է իր ժամանակի ամենազարմանալի պատմություններից մեկի՝ Իրանում գրքի տպագրության ծնունդի հետ։

Հայերին իրենց հայրենի հողերից աքսորել էր Շահ Աբբասը։ Շատերը մահացել էին ճանապարհին՝ հոգնածությունից ու հիվանդություններից։ Բայց Աբբասի նպատակը հայերի ոչնչացումը չէր։ Երբ նրանց նոր տեղ են բերել, Սպահանից ոչ հեռու, մի քանի տարի հետո նրանք կարողացել են այնտեղ կառուցել իրենց եկեղեցիներն ու դպրոցները, այդ թվում շահի աջակցությամբ։ Այնտեղ նրանք ստեղծել են բարգավաճող առեւտրային ցանց, որը Ատլանտիկայից մինչեւ Հնդկական օվկիանոս էր տարածվում։ Մետաքս ու համեմունքներ, թանկարժեք քարեր ու կտորներ՝ այդ ամենը հայերը վաճառում էին ամբողջ աշխարհում, ծառայելով ոչ միայն սեփական, այլեւ Սեֆյանների տոհմի բարօրությանը։ Սեֆյաններից նրանք ստանում էին հանդուրժողականություն ու ազատություն, որի մասին հնարավոր չէր երազել նույնիսկ Եվրոպայում, որտեղ հավատքի համար պատերազմներ էին փոթորկում։

Իրանում առաջին տպագրված գիրքը Դավիթի սաղմոններն էին հայերենով, 1638 թ։ 1641 թ․ տպագրվել է Հայկական եկեղեցու հայրերի վարքաբանությունը։

Ամենազարմանալին այն է, որ տպագրական հաստոցը ու լիտերները արտադրվում էին տեղում։ Եպիսկոպոսը ու նրա հետեւորդները այդ ամենն իրենց ձեռքերով էին պատրատրել, մեծ դժվարություններով։

Բայց որտեղի՞ց էին հայերը սովորել դա։ Նշանավոր պատմաբար Սեպուհ Դավիթ Ասլանյանը նշում է հայերի ու Սպահանի վանականների կապերը, նաեւ Խաչատուրի ճանապարհորդությունները Եվրոպա։ Մասնավորապես, նա այցելել է Լեոպոլի, Միջագետքի (ներկայիս Արեւմտյան Ուկրաինա) դիվանագիտական դեսպանատներ, այնտեղ հայերը դեռ 1618-ից գրքեր էին տպագրում։

Հայերը սկսել են տպագրությամբ հետաքրքրվել գրեթե դրա ստեղծման օրվանից։ Նրանք հասկացել են, որ գրատպությունը լեզուն, մշակույթն ու կրոնը պահպանելու լավագույնն միջոցն է։ Առաջին հայալեզու գիրքը տպագրողը Հակոբ Մեղապարտն էր՝ 1512-13 թթ ։ Գրքերը հրատարակվում էին Վենետիկում։

Խաչատուր Կեչարացու գործը շարունակել է նրա աշակերտը՝ Հովհաննես Ջուղայեցին։ Խաչատուրը նրան 1639-ին ուղարկել էր Եվրոպա ՝ կատարելագործվելու տպագրական արվեստում։ 1646-ին Իրան վերադառնալով՝ նա շարունակել է ուսուցչի սկսած գործը։ Մեկ այլ եպիսկոպոս՝ Ստեփանոս Ջուղայեցին, 17-րդ դարի 80-ականներին շարունակել է օգտագործել հին տպագրական հաստոցը, որը դեռ Խաչատուրն էր պատրաստել։

Երկար ընդմիջումից հետո, Նոր Ջուղայում գրատպությունը վերածնվել է 1863-ին, երբ Ջակարտայից մի հարուստ հայ վաճառական որոշել է Նոր Ջուղայի եկեղեցուն նվիրել ժամանակակից տպագրական մեքենա։

Ավանդույթը առայսօր շարունակվում է։ Տգարությունը դեռ գործում է։ Իսկ Նոր Ջուղայում ապրում է մի քանի  հազար հայ, որոնք շարունակում են եպիսկոպոս Խաչատուրի գործը։ Մերձավոր արեւելքում քրիստոնյաներին հաճախ են հետապնդում։ Բայց ոչ այստեղ։