Ստեփան Զորյանի հուշերը Մանուկ Աբեղյանի մասին
Իմ հուշերը մեր երախտավոր գիտնականի մասին ես պիտի սկսեմ մանկական մի գլխարկից:
Մինչև 19-20 թթ. Թիֆլիսում ամեն ազգի երեխաներ, երբ նավաստու գլխարկներ էին գնում` դրանց ճակատի մակագրությունները սովորաբար լինում էին միայն ռուսերեն. «Герой», «Шалун», «Матрос» և այլն: Երբեք չէի տեսած, որ մի հայ երեխա իր այդպիսի գլխարկի վրա ունենար հայերեն մակագրություն: Բայց ահա 14-15 թթ. իմ ամենօրյա ճանապարհին – Սոլոլակից մինչև Վորոնցովի արձանը – երբեմն հանդիպում էի հիսունի մոտ միջահասակ, ոսկրոտ ու պնդակազմ մի ակնոցավոր մարդու, որ մի փոքրիկ տղայի ձեռքը բռնած` քայլում էր դանդաղ և երբեմն մեկ-երկու խոսք ասում նրան:
Արտակարգ ոչինչ չուներ այդ մարդը, սակայն նա, ճշմարիտ ասած իմ ուշադրությունը գրավում էր շնորհիվ այն գլխարկի, որ կրում էր նրա հետևի երեխան. նավաստու մի գլխարկ, որի ճակատին կար հայերեն մակագրություն:
Դա ինձ ոչ միայն հետաքրքրում էր, այլև զարմացնում: Զարմացնում կրկնակի. – Ո՞վ է այս մարդը, որ բացառություն է կազմում ամբողջ քաղաքում` երեխայի գլխարկի վրա գրել է տվել հայերեն, այն էլ մեր ազգային էպոսի նշանավոր հերոսի անունը – «Մհեր»:
Եվ երկար ժամանակ դա հանելուկ էր ինձ համար:
Սակայն մի օր, երբ մի ընկերոջ հետ անցնում էի քաղաքային Ալեքսանդրյան այգով, այդ ակնոցավոր հայը հանդիպեց նորից իր հայ տղայի հետ` «Մհերը» ճակատին:
Ես ընկերոջս ուշադրությունը հրավիրեցի ինձ անծանոթ քաղաքացու վրա և հարցրի.
— Ո՞վ է այս մարդը: Ճանաչո՞ւմ ես:
Ընկերս զարմացած նայեց ինձ:
— Ինչպե՛ս: Դու չես ճանաչում մի՞թե: Մանուկ Աբեղյանն է:
Այդ անունն ինձ համար պարզեց թե՜ հայերեն մակագրությունը, թե՜ Մհեր անունը, և թե շա՛տ բան… որովհետև ծանոթ էի Աբեղյանի գիտական ուսումնասիրություններին, գրի առած էպոսի վարիանտին. Նա ուներ այդ ժամանակ (ճիշտ է, ոչ մեծ շրջանում) լուրջ գիտնականի և լուրջ հայագետի համաբավ: — Ուրեմն նա հայ լեզուն և կուլտուրան ո՜չ միայն գրքերի մեջ էր սիրում և գնահատում ոմանց նման, այլև կենցաղում:
Մինչ այդ ես այնպես գիտեի, որ նա դասախոս է Էջմիածնի ճեմարանում, բայց պարզվեց, որ մի տարի է ինչ տեղափոխվել է Թիֆլիս և հիմա դասեր ունի Ներսիսյան դպրոցում: Ոչ միայն ես, այլև շատ-շատերը չգիտեին այս պարագան: Սակայն շուտով Աբեղյանը Թիֆլիսում դարձավ պոպուլյար մարդ: Երբ Վալերի Բրյուսովը 16թ., Թիֆլիս գալով, կարդաց իր նշանավոր դասախոսությունը հայ պոեզիայի մասին, դրվատելով առանձնապես մեր էպոսն ու միջնադարյան մեր բանաստեղծությունը – Թիֆլիսի հայ բուրժուական ինտելիգենցիան հիացած էր, խանդավառված: Նրա համար նորություն, հայտնագործություն էր այդ ամենը.
— Ինչպե՞ս է, որ մերոնք այս մասին չեն գրում…
— Ես չէի կարող երևակայել, որ Ֆրիկ անունով հայ բանաստեղծ կա, — զարմանում էին նրանք:
— Իսկ էպոսը` դա ինչ սքանչելիք է: Ինչո՞ւ չեն հրատարակում:
Բարեբախտաբար եղան ձայներ, որ կշտամբում էին ժողովրդից և նրա հոգևոր կուլտուրայից կտրված այդ ինտելիգենցիային, որ ծանոթ չէր Աբեղյանի, Կոստանյանի ուսումնասիրություններին:
— Այսքան տարի Աբեղյանը գրում է և խոսում է մեր էպոսի և միջնադարյան բանաստեղծության մասին, և սրանք չե՜ն հետաքրքրվել… Տանու տերտերին «օրհնյալ ի տեր» չկա…
Իսկ ոմանք ասում էին.
— Աբեղյանն ասում էր` չէինք հավատում, որ միջնադարյան հայ բանաստեղծները բացառիկ թափի ու թռիչքի տեր են եղել…
— Այո, երբ Աբեղյանն ասում էր, թե Կոնստանտին Երզնկացին 13-14 դարերում աշխարհիկ շատ նոր մոտիվներ է երգել եվրոպական պոետներից առաջ` կարծում էինք ազգասիրություն է անում: Ահա՜…
Եվ Բրյուսովի դասախոսությունից հետո սկսվեց մի բուռն հետաքրքրություն դեպի մեր միջնադարյան պոեզիան. մարդիկ որոնում էին Աբեղյանի և Կ. Կոնստանյանի գրքերը, որ կարդան էպոսը, միջնադարյան տաղերգուներին. Կարդան և ստուգեն… Այդ ժամանակներն էր, կարծեմ, որ տպվեց Աբեղյանի ուսումնասիրությունը Գրիգոր Նարեկացու մասին «Ազգագրական հանդեսում»: Այդ հանդեսը ձեռքից ձեռք էր անցնում… Մի խոսքով, եթե մինչև Բրյուսովի դասախոսությունը, Աբեղյանին գիտեր մեր ինտելիգենցիայի մի սահմանափակ թիվ, այդ օրվանից նա դարձավ ուշադրության առարկա: Մեր գիտական աշխարհում նա իհարկե հեղինակություն էր. բայց այժմ հասարակությունը ևս ճանաչեց նրան որպես այդպիսին:
Տեսանյութ`