ԱՇԽԱՐՀԻ ՄԵԾ ԲԱՐԵԿԱՄԸ
Մեր վիթխարի Սայաթ-Նովան մի հոյակապ սիրահար է`բռնված ու բռնկված սիրո հրդեհով:Սիրո լույսի տակ էլ նկատում է աշխարհն ու իրերը, զգում է, որ էրվում, վերջանում է ինքը, բայց մնում է արի ու բարի, անչար ու անաչառ, վեհ ու վսեմ, որպես աշխարհի ու մարդու մեծ բարեկամը: Այսպես է գրել Սայաթ-Նովայի մասին Հովհաննես Թումանյանը։
Հայ մեծագույն աշուղ-բանաստեղծ Սայաթ-Նովայի կյանքը, կերպարը եւ ստեղծագործությունը դարերի հեռավորությունից շարունակում է հուզել ու հետաքրքրել, եւ այն էլՙ ոչ միայն հայերիս: Մեր հարյուրամյակում, հետեւելով միջազգային բանասիրությանը եւ մշակույթին, հաճախ անսպասելիորեն հանդիպում ենք Սայաթ-Նովայի հանդեպ նորովի հետաքրքրության, ինչպես նաեւ նրա կերպարի յուրովի դրսեւորումների: Աշուղ-բանաստեղծի կերպարի հանրահռչակման գործում պակաս դեր չի խաղացել հայկական ամենանշանավոր շարժանկարը՝ Սերգեյ Փարաջանովի «Նռան գույնը» կամ «Սայաթ-Նովան»…
Բանասիրական եւ հայաճանաչ գրականության մեջ
Սայաթնովագիտությունը, պարզվում է, միայն հայ բանասիրության մենաշնորհը չէ: Նրա մասին առավել կամ պակաս չափով գրել են օտարազգի գրականագետներ, բանասերներ եւ երաժշտագետներ: Դեռեւս 1981 թվականին ռումին նշանավոր պարուհի եւ ազգագրագետ Էուգենյա Պոպեսկու-Ջուդեցը (1925-2011) իր «Ուսումնասիրություններ արեւելյան արվեստի վերաբերյալ» աշխատության մեջ անդրադարձել է հայ բանաստեղծինՙ մասնավորապես նշելով. «Սայաթ-Նովան գերիշխել է 18-րդ դարում խարիզմատիկ երգիչ-բանաստեղծի աուրայով: Նրա բանաստեղծությունն արթնացրել է նոր քնարական ներշնչանք եւ ընդլայնել է աշուղական արվեստի սահմանները» (Eugenia Popescu-Jude , Studies in Oriental Arts, Duquesne University, Tamburitzans Institute of Folk Arts, 1981, p. 44): Այնուհետեւ Պոպեսկու-Ջուդեցը տալիս է Սայաթ-Նովայի կենսագրությունը, սակայն, առաջին իսկ նախադասությամբ սխալմամբ նշում է, որ նա ծնվել է Սանահին գյուղում…
Ռումինացի արվեստագետ-արվեստաբանուհուՙ Սայաթ-Նովային ճանաչելը շատ անսպասելի չէ, սակայն մեզ համար ավելի քան անակնկալ էր հայ աշուղ-բանաստեղծի անունը գտնելՙ թերթելով մի գիրք, տպագրված… Թաիլանդում: 2001-ին հնդիկ հետազոտողուհի Քալփանա Սահնին ռուսական օրիենտալիզմին եւ Կովկասի ու Կենտրոնական Ասիայի գաղութացմանը նվիրված իր մենագրության մեջ նշել է. «Սայաթ-Նովան աշուղ էր, բանաստեղծ-հանկարծաբան: …Նա ուներ մեծ քանակությամբ թե՛ բանավոր հանկարծաբանություններ, թե՛ գրավոր բանաստեղծություններ: Ավելին, աշուղները մեծ հարգանքի էին արժանանում, եւ նրանց խորհուրդը հարցնում էին շատ կարեւոր պետական գործերում: Սայաթ-Նովան վրաց Հերակլ Բ թագավորի պալատական աշուղն էր 18-րդ դարում: Հերակլի պալատում կային բազմաթիվ հայ եւ ազերի աշուղներ, այդ թվումՙ Վիդադին ու բանաստեղծ-դիվանագետ Վագիֆը: Սայաթ-Նովային անվանել են «Վրաստանի սիրտն ու հոգին»: Նրա բանաստեղծությունը հսկայական ժողովրդականություն էր վայելում Հայաստանի, Վրաստանի, Դաղստանի, Ադրբեջանի եւ այլ երկրների բնակչության բոլոր խավերում» (Kalpana Sahni, Crucifying the Orient: Russian Orientalism and the Colonization of Caucasus and Central Asia. Bangkok, 2001, p. 234): Զարմանալի է, թե ի՛նչ աղբյուրից է հնդիկ հեղինակը հայտնաբերել, որ իբր Սայաթ-Նովային անվանել են «Վրաստանի սիրտն ու հոգին» եւ կամ որ նա ժողովրդականություն է վայելել նաեւ Դաղստանում…
Սայաթ-Նովան, բնականաբար, եղել է եւ կլինի օտարազգի հայագետների ու արեւելագետների ուշադրության կենտրոնում: Այսպես, իտալացի թուրքագետ Ջամպիեռո Բելինջերին 1988-ին հանդես է եկել հայ աշուղ-բանաստեղծի թուրքերեն ստեղծագործության քննությամբ (Giampiero Bellingeri, Dar Sejd-i Nava, in G. Bellingeri, G. Vercellin (a c. di), Studi eurasiatici in onore di M. Grignaschi, “Eurasiatica 5”, Venezia, 1988, pp. 215-232): Ծնունդով ռուսաստանցի անգլիաբնակ հայագետ Իգոր Դորֆման-Լազարեւը եւս հանդես է եկել Սայաթ-Նովայի մասին իտալերեն հոդված-ուսումնասիրությամբ (Igor Dorfmann-Lazarev, Sayat-Nova (c.1712-1795): hortus conclusus di un menestrello del Caucaso, Revue des e՛tudes Arme՛niennes 29 (2003-2004), pp. 89-98.): Ցավոք, ոչ բոլոր աշխատություններն են գիտական պատշաճ մակարդակի: Այսպես, անգլիացի հայագետ Չարլզ Դաուսեթի (1924-1998) վերջին գիրքն էր «Սայաթ-Նովաՙ 18-րդ դարի տրուբադուր. կենսագրական եւ գրականագիտական ուսումնասիրությունը» (Charles Dowsett, Sayat -Nova, An 18th-century Troubadour, A Biographical and Literary Study, Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium, Subsidia, vol. 91, Louvain: Peeters, 1997, XVIII) Չնայած ստվարածավալ լինելուն (508 էջ) ու կատարած հսկայական աշխատանքինՙ հեղինակն իր ուսումնասիրության մեջ ոչ միայն չի հիշատակել հայաստանյան սայաթնովագետներից որեւէ մեկի աշխատությունը, այլեւ անգամ ծանոթ չի եղել քննվող հեղինակի երկերի լիակատար ժողովածուին: Այս պարզ իրողությունն արդեն իսկ կասկածի տակ է առնում գրված հարյուրավոր էջերի լրջությունը եւ խորությունը: Բերենք ընդամենը մեկ օրինակ: Անգլիացի հայագետը, հավանաբար չափազանց տարված լինելով արեւմտյան հումանիտար գիտություններում արդեն մի քանի տասնամյակ արջի ծառայություն մատուցող հոգեվերլուծական դպրոցի պարզունակ մեկնաբանություններովՙ չի վարանել Սայաթ-Նովայիՙ Հերակլ թագավորին ուղղած մեծարական խոսքերի մեջ տեսնել… սեռական սիրո արտահայտությունՙ շտապելով եզրակացնել, թե «երեք զավակի հայր Սայաթ-Նովան (իրականումՙ չորս զավակի, ինչը նույնպես հայտնի չի եղել Դաուսեթին – Ա. Բ.) եւ երեք կնոջ ամուսին Հերակլ թագավորն, ըստ էության, կարող էին լինել բիսեքսուալ» (նշված աշխատությունը, էջ 161): Անգլիացի գիտնականը նման զավեշտական եզրակացության չէր հանգի, եթե խորությամբ իմանար միջնադարյան արեւելյան աշուղական քնարերգության մեջ ընդունված ոճական առանձնահատկությունները, վերադասին ուղղվող չափածո խոսքին հատուկ արտահայտչաձեւերը, մի խոսքովՙ չտառապեր նյութի մակերեսային իմացությամբ:
Ի դեպ, Դաուսեթի գրքի գրախոսականում էլ պակաս սխալներ թույլ չի տվել մեկ այլ անգլիացի հայագետՙ Ռոբերտ Վ. Թոմսոնը ՙ գրելով, որ Սայաթ-Նովան ծնվել է «Թիֆլիսում, հավանաբար 1712-ին, հայ մորից» ՙ այդպիսով տրամաբանական հարց հարուցելով, որ եթե նշում է մոր հայ լինելը, ապա հայրը պիտի որ լիներ այլազգի, եւ ապա չգիտես ինչու նշելով, որ նրա «բանաստեղծական գործունեությունն անցել է Թելավիում» (Robert W. Thomson, Lectures and Memoirs, British Academy, Oxford University Press, 2000, p. 432), փոխանակՙ Թիֆլիսում:
Այսպես, բրիտանացի լրագրող, Կովկասի մասնագետ Թոմաս դե Վաալը արցախյան հակամարտությանը նվիրված իր լայն հնչեղություն ստացած, սակայն երկդիմի «Սեւ այգի» գրքում շահարկել է Սայաթ-Նովայի անունըՙ նշելով, որ «Այն, որ Հայաստանը շատ թրքալեզու մահմեդականների տունն էր, միայն բնական կարող էր թվալ մի հայ ազգային հերոսիՙ 18-րդ դարի մեծ աշուղ Սայաթ-Նովայի համար…. Ծնված Հայաստանում, նա որպես վանական կրթվել է Սանահինում…. գրել է բանաստեղծություններ հայերեն, ազերի, վրացերեն եւ պարսկերեն» (Thomas de Waal, Black Garden: Armenia and Azerbaijan through Peace and War, 2003, p. 80): Այս մի փոքր հատվածի երկրորդ նախադասության մեջ արդեն երեք անճշտություն կա. Սայաթ-Նովան չի ծնվել Հայաստանում, Սանահինում չի կրթվել որպես վանական եւ չի ստեղծագործել պարսկերեն:
Վերջին տարիներին Սայաթ-Նովայի մասին գրել են նաեւ հայության հետ քիչ առնչություն ունեցող երկրների հեղինակներ: Այսպես, 2007-ին ֆինն հոգեւորական Սերաֆիմի «Արարատից արեւելք. 12 բանալի դեպի գեղեցկության եւ տառապանքների Հայաստանը» գրքի 7-րդՙ «Աշուղների երկիրը» գլխի առաջին մասը նվիրված է Սայաթ-Նովային (Munkki Serafim, Araratista itaan: 12 avainta kauneuden ja karsimyksen Armeniaan, Kirjapaja-Helsinki, 2007, s. 251-263): Իսկ չինացի երիտասարդ հայագետ Շի Յանգը 2013-ին Կալիֆոռնիայի համալսարանում պաշտպանել է անգլերեն թեկնածուական ատենախոսությունՙ «Սայաթ-Նովան հանրային աշուղական ավանդույթի մեջ եւ հետմահու» վերնագրով: Մաղթենք, որ Շի Յանգի շնորհիվ ապագայում Սայաթ-Նովայի բանաստեղծությունները կհնչեն նաեւ չինարեն:
Ֆինլանդիա, Չինաստան… ո՞րն է հաջորդը:
Թարգմանական նորույթներ
Սայաթ-Նովայի պոեզիայի անանց արժեքը վկայում են նաեւ վերջին տարիներին նրանից կատարվող նոր թարգմանությունները: Հայ, վրացական եւ ազերի գրականության 2000-ին գերմաներեն հրատարակված անթոլոգիան կրում է Սայաթ-Նովայի տողըՙ «Էրծաթե կողպեքով կողպած», որպես Եվրոպայի համար փակ մնացած գրականության խորհրդանիշ (Verschlossen mit silbernem SchlՖssel Literatur aus Armenien, Aserbaidschan, Georgien Cover: Verschlossen mit silbernem SchlՖssel Edition Kappa, MՖnchen, 2001): 2006-ին ֆրանսիական «Արմատան» հրատարակչությունը լույս ընծայեց Սայաթ-Նովայի տաղերի ֆրանսերեն թարգմանությունների ժողովածունՙ «Հայկական ներբողներ» վերնագրով, որ իրականացրել էին Սերժ Վենտուրինի-Էլիզաբեթ Մուրադյան-Վենտուրինի ամուսինները: 2015-ին Սայաթ-Նովայի պոեզիան իտալերենով ներկայացվեց երկու հատորներումՙ «Հայ քնարերգություն. Գրիգոր Նարեկացուց մինչեւ Եղիշե Չարենցՙ Սայաթ-Նովայի ճանապարհով» գրքում (La lirica armena. Da Krikor Naregatsi a Yeghishe Ciarents passando per Sayat-Nova Nuove voci: I saggi Haroutioun Manoukian Gruppo Albatros Il Filo, 2015, 310 p.) եւ Պաոլա Միլտոնյանի կազմած «Սայաթ-Նովա. Հայկական երգարան» երկլեզու ժողովածուում (Sayat-Nova. Canzoniere armeno (edizione bilingue) a cura di Paola Mildonian, Ariele, Milano, 2015): Վենետիկի համալսարանի պրոֆեսոր, համեմատական գրականության ճանաչված մասնագետ Պաոլա Միլտոնյանը , որ ողջ կյանքում ուսումնասիրել է եվրոպական գրականություն, վերջին տարիներին նվիրվել է հայ աշուղ-բանաստեղծի ստեղծագործության ուսումնասիրությանը եւ նրա հայերեն տաղերը իտալերեն թարգմանելու դժվարին գործին: Արդյունքում ստացվել են բնագրին բավական մոտ բարձրարվեստ թարգմանություններ եւ գրականագետի խոր էրուդիցիայով գրված նախաբան-ուսումնասիրություն:
Արվեստում եւ գրականության մեջ
Սայաթ-Նովայի անձը դարձել է բալետային եւ երաժշտական-դրամատիկական ներկայացման հերոս: Փարաջանովի «Նռան գույնով» ներշնչված ֆրանսահայ պարադիր Ռիշար Մուրադյանը 1994-ին բեմադրել է «Սայաթ-Նովա» ներկայացումը, իսկ ամերիկացի բեմադրիչ Պատրիկ Սվանսոնը 2002-ին Բոստոնում ներկայացրել է «Արարատ լեռան ստվերում» ներկայացումը, որի կենտրոնական դեմքը Սայաթ-Նովան է, նրա սիրո պատմությունը…
Սակայն առավել հետաքրքրական է 21-րդ դարում Սայաթ-Նովայի մուտքը…. ֆանտաստիկ գրականություն: Ավելի ճիշտՙ ոչ թե աշուղ-բանաստեղծի, այլ նրա անվան: 2014-ին լոնդոնաբնակ գրող Ֆրեդրիք Անջոն հրատարակել է «Նովայի լեգենդը» վեպը (Fredrick Anjo, Legend of Nova, Author House, 2014, 262 pages): Գրքի հերոս Սայաթ-Նովան առեղծվածային մի մարգարե է Երկրից հեռու գտնվող մի մոլորակում, որի գուշակությունները մահացու աղետներ են մատնանշում իր ժողովրդի համար: Նա կարող է իր մարդկանցից մի քանիսի փախուստը կազմակերպել Երկիր մոլորակՙ այդպիսով Երկիրը դարձնելով գալակտիկական պատերազմի կենտրոն: Ինչո՞ւ է Սայաթ-Նովան իր փրկյալներին ուղարկում գալակտիկայի մյուս ծայրը: Ողջ կմնա՞ արդյոք Երկիրը…
Վեպում հայ բառը չկա, սակայն գլխավոր հերոսներից մեկի անունն էլ Դրո է: Այսպիսով, 18-րդ դարի հայ աշուղ-բանաստեղծի եւ 20-րդ դարի հայ ռազմական գործչի անունները ի մի են բերվել 21-րդ դարի անգլիական ֆանտաստիկ վեպում…
Արծվի ԲԱԽՉԻՆՅԱՆ
Աղբյուրը՝ azg.am
Նմանատիպ Լուրեր
