Շահէն Յովսէփեան

Գրիգոր Տուտէորդին եղել է եկեղեցական գործիչ 12-րդ դարի վերջին: Նա եպիսկոպոսի տիտղոսով ծառայել է Հաղպատի վանքում ապա տեղափոխւելով Սանահին վանք, պաշտօնավարել է, որպէս վանահայր, որտեղ ծառայել է մինչեւ իր կեանքի վերջը: Նա եղել է այն հոգեւորականներից, որը պայքարել է Հայոց եկեղեցին, Բիւզանդական եկեղեցուն միանալու գաղափարի դէմ եւ իր մեկնաբանութիւնները մի քանի նամակներով ներկայացրել է Ներսէս Շնորհալի կաթողիկոսին (1166 – 1173 թթ.):

Տուտէորդու խաչքարը 1892 թ.

            Մեր օրերին, որոշ մարդիկ նախքան մահանալը, պատրաստում են իրենց գերզմանը, որը սովորութիւն չի եղել միջնադարում, իսկ Գրիգոր եպիսկոպոս Տուտէորդին պատրաստել է տւել ոչ միայն իր գերեզմանը նաեւ խաչքար, որի պատրաստելը յանձնել է Մխիթար կազմող քանդակագործ վարպետին:

Տուտէորդու խաչքարը

Սոյն խաչքարը եւ նրա գերեզմանը գտնւում են Սանահին վանքում, Ս.Յարութիւն եկեղեցու հիւսիսային պատի կողքին, որը պատրաստւել է ՈԼԳ (1184) թ.:

Խաչքարը, որը 12-րդ դարւայ գլուխգործոց խաչքարերից է, տեղադրւած է երկու յարկանի պատւանդանի վրայ: Ցածի պատւանդանի չորս կողմերը կան երկսիւն կամարներով երկուական խորաններ, որի վերեւի մասը գտնւում է սելջուկական դեկորտիւ շղթայ: Սոյն պատւանդանի արեւմտեան ճակատում կայ չորս աստիճաններ: Երկրորդ պատւանդանը, որը չափսերով աւելի փոքր ծաւալներ ունի եւ տեղադրւած է առաջինի վրայ, եւս ծածկւած է որմնասիւներով ու սլաքաձեւ որմնակամարներով, եւ կամարների տակ քանդակւած են խաչերի ու շուշան ծաղիկի պատկերներ: Սոյն պատւանդանի վրայ տեղադրւած է խաչքարը: Կոթողի ընդհանուր բարձրութիւնն է 4,85 մ., որը աչքի է ընկնում ճարտարապետական ինքնատիպութեամբ եւ գեղարւեստական բարձր արժէքով:

Խաչքարի թիկունքի արձանագրութիւնը

Խաչքարի մակերէսը ամբողջովին ծածկւած է դեկորատեւ քանդակներով իսկ թիկունքում կայ 17 տողերից բաղկացած արձանագրութիւն ըստ հետեւեալի ... ՅԱՄԻ ՅՈՐՈՒՄ ԵՂԵՒ ԿԱՏԱՐՈ|ՒՄՆ ԱՐՔԱՅԻՆ ՎՐԱՑ ԳԻՈՐԳԷ ԵՍ | ԳՐԻԳՈՐ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ՈՐԴԻ ՏՈՒՏԷ | ԽԱՉԵՆՑՒՈ ԲՆԱԿԵԱԼ ԸՆԴ ՀՈՎ|ԱՆԵԱՒ ԱՐԲՈ Ա[ՍՏՈՒԱ]ԾԱԾՆԻՍ ԿԱՆԳՆԵՑԱՒ | ԽԱՉՍ Ի ՎԵՐԱ ՀԱՆԳՍՏԱՐԱՆԻ ԻՄՈ | ԱԿՆ ՈՒՆԵԼՈՎ ԵԼԻՑ Ի ԿԵՆՑԱՂՈՅՍ | ԵՒ ԱՐԴ ԱՆԿԵԱԼ ԴՆԻՄ ԱՌ ՈՏՍ ՔՈ | ՆՇԱՆԴ ԱՅ ԵՒ ԱՂԱՌԵՄ ԱՆԲԱՐԲ|ԱՌ ՇՐԹԱՄԲՔ ԶԻ Ի ՄԵԾԻ ԵՐԵՒՄԱՆ | ՔՈ ԼԻՑԻՍ ԲԱՐԵԽԱՒՍ ԱՆԱՐԺԱՆ Ծ|ԱՌԱԻՍ ՔՈ ԵՒ ՈՐՔ ԵՐԿՐՊԱԳԷՔ ՅԻ|ՇԵՑԷՔ Ի Ք[ՐԻՍՏՈ]Ս Յ[ԻՍՈՒ]Ս ԿԱՆԳՆԵՑԱՒ Ի | ՀԱՅՐՈՒԹԵԱՆՍ ՅՈՎԱՆՆԻՍԻ ՅՈ|ՐՈՒՄ ԱՄԻ ՆՈՐՈԳԵՑԱՒ ԿԱԹՈՒ|ՂԻԿՈՍ Ս[ՈՒՐ]Բ: Ի ԹՈՒ[ԻՆ] : ՈԼԳ : ԶՄԽԻԹԱՐ | ԿԱԶՄԻՉ ՅԻՇԵՍՋԻՔ Ի Ք[ՐԻՍՏՈ]Ս: ԱՒԵՏԻՍ:

Սոյն արձանագրութիւնը, որը կատարւել է Տուտէորդու ժամանակ, պարունակում է պատմական մի քանի վկայութիւններ: Արձանագրութեան սկզբում յիշատակած ՅԱՄԻ ՅՈՐՈՒՄ ԵՂԵՒ ԿԱՏԱՐՈՒՄՆ ԱՐՔԱՅԻՆ ՎՐԱՑ ԳԻՈՐԳԷ, նախադասութիւնը նշանակում է, որ խաչքարը տեղադրւել է այն թւականին երբ մահացել է վրաց Գիորգի թագաւորը: Սոյն վկայութիւնը ունի երկու պատմական կարեւորութիւն, նախ որ Գիորգի Գ. թագաւորի (1156 -1184 թթ.) անունը յիշատակելով խաչքարի արձանագրութեան մէջ, որը եղել է Վրաստանի թագաւոր, պարզւում է, որ Լոռի շրջանը սոյն թւականին արդէն իսկ ազատագրւած է եղել սելջուկներից եւ գտնւում է վրաց թագաւորի տիրապետութեան տակ, իսկ արձանագրութեան վերջում նշւած ՈԼԳ թւականը ու վերը նշւած նախադասութիւնը գալիս է հաստատելու, որ Գիորգի Գ. թագաւորը մահացել է 1184 թ.: Պատմական իրադարձութիւնների բերումով Գիորգի Գ. թագաւորի շրջանից հայ իշխանները սկսել են որոշիչ դեր ունենալ Վրաստանի պետութեան մէջ, իսկ Վրաստանի սպարապետը նշանակւել է Սարգիս Զաքարեանը:

Արձանագրութեան, ԵՍ ԳՐԻԳՈՐ ՎԱՐԴԱՊԵՏ ՈՐԴԻ ՏՈՒՏԷ ԽԱՉԵՆՑՒՈ, նախադասութիւնով, նախ ներկայացնում է իրեն, որպէս Տուտէի որդի Գրիգոր, որի պատճառով էլ կոչւէլ է Գրիգոր Տուտէորդի, ապա յիշատակում իր ծագման վայրը, որը եղել է Արցախի Խաչեն գաւառը: Իսկ ԿԱՆԳՆԵՑԱՒ Ի ՀԱՅՐՈՒԹԵԱՆՍ ՅՈՎԱՆՆԻՍԻ նախադասութիւնով, ասում է թէ խաչքարը կանգնեցրել է Յովհաննէս եպիսկոպոսի վանահայրութեան օրոք, որով պարզւում է, որ 1184 թ. դեռ ինքը չունէր վանահայրի պաշտօն, բայց գտնւում էր Սանահին վանքում:

Արձանագրութեան վերջում ՆՈՐՈԳԵՑԱՒ ԿԱԹՈՒՂԻԿՈՍ Ս[ՈՒՐ]Բ, պարզում է, որ վանքի Կաթողիկէ եկեղեցին նորոգւել է 1184 թ.: Հարկ է նշել, որ սոյն եկեղեցին կառուցւել է Աշոտ Գ. Ողորմած թագաւորի կնոջ Խոսրովանուշ թագուհու միջոցով 957-966 թթ., որը երկրաշարժի հետեւանքով աւերւել էր եւ 1181-1184 թթ. Յովհաննէս եւ Տուտէորդի եպիսկոպոսների ջանքերով եւ Քուրդ իշխանի օժանդակութեամբ վերակառուցւել է:

Արձանագրութեան վերջում յիշատակւած է ԶՄԽԻԹԱՐ ԿԱԶՄԻՉ ՅԻՇԵՍՋԻՔ Ի Ք[ՐԻՍՏՈ]Ս: ԱՒԵՏԻՍ, որտեղ նշւած է Մխիթար վարպետի անունը եւ նրա աշակերտ եւ օգնական Աւետիսի անունները:

Խաչքարը տեղադրելուց շուրջ քսան տարի յետոյ մահացել է Տուտէորդի եպիսկոպոսը, որին թաղել են իր հիմնած խաչքարի մօտ: