Մամիկոնյան տոհմի ծագման խնդիրները
Սակայն մինչ բուն հարցին անդրադառնալը, հարկավոր է նշել, որ այս խնդիրի լուծումը բավականին լուրջ մոտեցում և նեղ մասնագիտական գիտելիքներ է պահանջում, ինչը դուրս է “սիրողական և ոչ մասնագիտական էսսեի” շրջանակներից: Հնարավոր չէ նաև անտեսել այն փաստը, որ մի շարք քննդատների կողմից արդեն արծարծվել է պատմական աղբյուրների արժանահավատության հարցը, որոնք դիտարկվել են որպես պատմական աղբյուր, այլ ոչ “պատմական փաստ” կամ “պատմական սկզբնաղբյուր”2: Պատմական աղբյուրները ի տարբերություն պատմական սկզբնաղբյուրների և փաստերի բազմիցս արտագրվել ու խմբագրվել են, աղավաղվել են և ընդհանրապես միշտ եղել են ենթակա հեղինակի “սուբյեկտիվությանը”: Օրինակ` երբ Խորենացին անդրադառնում է I դ. Գառնիում տեղի ունեցած աշխատանքներին, նա Տրդատ Ա-ի գործունեությունը վերագրում է քրիստոնեությունը Հայաստանում պատական կրոն հռչակած Տրդատ Գ թագավորին: Խորենացու Պատմության արժանահավատության մասին արդեն գիտնականներ Լա Կրոզը և Գուտշմիտը բացասկան կարծիք էին հայտնել XVIII-XIX դդ.: Խորենացին ինքը օգտագործել է բազմաթիվ օտար աղբյուրներ, որոնց ստույգությունը ապացույցված չէ: Դրա հետ մեկտեղ պետք է նշել, որ ամենահին պահպանված “Հայոց Պատմության” ձեռագիրը պատկանում է XIV դ., իսկ դրանից առաջ գրվածները ուղղակի չեն պահպանվել:
Ինչպես արդեն նշվեց, Մամիկոնյանների ծագման հարցին անդրադարձել են բազմաթիվ գիտնականներ (Մ. Չամչյան, Ժան Սեն- Մարտեն, Ղ. Ինճիճյան և այլոք): Սակայն վերջին տարիների հետազոտությունների շարքում կարևոր նշանակություն ունի պատմաբան Արմեն Քեշիշյանի ուսումնասիրությունը, որը բավականին լուրջ և մանրազնին աշխատանքի արդյունք է և նոր լույս է սփռում այս խնդրի վրա3: Ստորև կնշենք նրա փաստարկները: Նա հանգել է այն եզրակացության, որ Մամիկոնյաններն ունեն տեղական, հայկական ծագում և նրանց ծագման ավանդությունը չի համապատասխանում իրականությանը: Մամիկոնյանների ծագման խնդիրը սխալ կերպով նույնացվել է Ճենաստանի տեղորոշման խնդրին և, կապված Ճենաստանի տեղի և ճեների էթնիկական պատկանելիության որոշումից, Մամիկոնյաններին վերագրել են չինական, միջինասիական, քաշմիրյան, թյուրքական և այլ ծագումներ: Մամիկոնյաններին նաև վերագրել են իրանական կամ ճանական (խաղտիք) ծագում: Հ.Ն. Անդրիկյանը` վկայակոչելով նշանավոր լեզվաբան Հայնրիխ Հյուբշմանին, համարում է, որ Վարդան, Վասակ, Համազասպ, Արտավազդ անունները իրանական են, ինչի հիման վրա տոհմին վերագրվում է իրանական ծագում4: Բացի դրանից, Փավստոս Բուզանդը հաղորդում է, որ Պարսից Շապուհ Բ (309-379) թագավորը Հայաստան պատերազմի է ուղարկել Դեհկան նահապետին, որ տոհմով ազգակից էր Հայոց թագավորներին, այսինքն Մամիկոնյաններին5: Հայոց սպարապետ Վասակ Մամիկոնյանը ջարդում, կոտորում էր Պարսից զորքերը, սպանում է իր ազգական Դեհկան նահապետին: Ահա սա է Անդրիկյանի գլխավոր փաստարկը:
ՊԵտք է նշել, որ հայերի մեջ քիչ են զուտ հայկական ծագմամբ անձնանունները: Իրանական լայն ազդեցության շնորհիվ այդ անունները տարածում են գտել` ընդունվելով որպես տեղական: Այսպես` Մուշեղը խեթական փոխառություն է, իսկ Կոռնակը ունի հայկական կամ իրանական ծագում: Դրանից հետևում է, որ Մամիկոնյանների տոհմական անձնանունների մեջ չկան այնպիսիները, որոնք կարող էին ճենական ծագում ունենակ:
Եվ հետո` շատ կարևոր է Մամիկոնյանների արտաքին տեսքի և նրանց սովորությունների հիշատակումը: Չէ որ դիանք կարևոր և որոշիչ գործոններ են եկվորնորի համար: Պատմիչները չեն հիշատակում Մամիկոնյանների արտաքինը, նրանց նեղաչք լինելու փաստը, մոնղոլոիդ ծագումը: Հայկական միջավայրի համար նրանց անսովոր տեսքը կհիշատավեր պատմիչների կողմից: Աղբյուրներում Մամիկոնյանների նկարագրությունից երևում է, որ նրանք չեն տարբերվել մյուսներից: Մամիկոնյաննորի սովորությունների մասին հետաքրքիր տեղեկություններ է հայտնում Փավստոս Բուզանդը: Պատմիչը նշում է, որ երբ սպանված Մուշեղ Մամիկոնյանի մարմինը տուն տարան, ընտանիքի անդամները չհավատացին նրա մահվանը: Ոմանք հույս ունեին, թե նա կկենդանանա: Դրա համար, նրա գլուխը կցեցին իրանին և դրեցին մի աշտարակի երդիկի վրա, հավատալով, որ առլեզները կիջնեն և նրան կկենդանացնեն: Առլեզները կամ արալեզները, որոնք հիշատակվում են բազմաթիվ պատմիչների (մասնավորապես` Խորենացու) մոտ, ըստ հին հայկական հավատալիքների պաշտամունքային շնակերպ կենդանիներ էին, որոնք լիզելով սպանված հերոսների վերքերը, վերակենդանացնում էին նրանց: Ըստ Ղափանցյանի (“Արա Գեղեցիկի պաշտամունքը), արալեզների պաշտամունքը եղել է բուն հայկական և գալիս է հին ժամանակներից: Այս պաշտամուքի կիրառումը Մամիկոնյանների կողմից` անգամ քրիստոնեության ընդունումից հետո, ցույց է տալիս, որ նրանք ունեին հնագույն հայկական ազգային հավատալիքներ:
Ա. Քեշիշյանը նշում է նաև, որ Մամիկոնյան անվանումը չունի չինական ծագում: Խեթական արձանագրություններում հանդիպում է amumikuni բառը, որը խուռիերեն բարձրագույն զինվորական կամ կրոնական պաշտոն է նշանակում և որի հետ էլ խեթագետ Բալեկջյանը համեմատում է Մամիկոնյանների անվանումը: Այսպիսով` նրանց անվանումը կարող էր առաջանալ պաշտոնի անվանումից:
archaeoinessa.livejournal.com
*****************