Հայերի ներկայությունը և դերակատարումը Իրանում
Հայ-իրանական առնչությունները հազարամյակների խորքից են գալիս: Պարսիկները մեզ ամենամոտ ցեղակից ազգն են: Հնում մեծ է եղել հայերի ազդեցությունը պարսիկների վրա: Նրանք մինչև երրորդ դարը՝ զրադաշտության ընդունումը, դավանում էին հայոց աստվածներին՝ Արամազդին, Անահիտին, Միհրին… Վաղնջական շրջանում Իրանի տարածքում ձևավորվել էր Էլամի թագավորությունը, որի հետ հայերը բարեկամական հարաբերություններ ունեին:
Էլամի թագավորության կործանումից հետո ձևավորվեց Մարաստանի հզոր թագավորությունը: Մ.թ.ա. VI դարում պատերազմ ծագեց հայոց արքա Տիգրան Երվանդյանի և Մարաստանի արքա Աժդահակի միջև: Հայոց արքան ջախջախեց Աժդահակի զորքը և նրան տապալեց մենամարտում: Օգտվելով առիթից՝ Մարաստանի դեմ ապստամբեց Պարսք երկրի կառավարիչ Կյուրոսը և կործանված մարական աշխարհակալության փլատակների վրա ստեղծեց Աքեմենյան Պարսկաստանի հզոր պետությունը: Հայերն ու պարսիկները դարձան դաշնակիցներ: Աքեմենյանների օրոք ողջ Արևելքում ձևավորվել էր համաարիական մեծ աշխարհակալություն, որտեղ պարսիկներից հետո երկրորդ բարձն ու դիրքը պատկանում էր հայոց Երվանդունի արքաներին: Այս տերության տնտեսական շատ լծակներ գտնվում էին հայերի ձեռքին: Հույն պատմիչ Քսենոֆոնի հավաստմամբ՝ հայ վաճառականներն անարգել առևտուր էին անում մինչև Հնդկաստան և պարսից արքաների համար կատարում էին ուղեկցողի, թարգմանչական և դիվանագիտական առաքելություններ: Մ.թ.ա.522 թ. Հայաստանն ապստամբեց Դարեհ Առաջինի գերիշխանության դեմ:
Երկարատև ծանր պատերազմից հետո միայն պարսիկները կարողացան հաստատել իրենց գերիշխանությունը: Բայց Հայաստանը պահպանեց իր ներքին լիակատար անկախությունը: Այդ շրջանում հայ-պարսկական հարաբերություններն ավելի շատ դաշնակցային էին, քան՝ վասալի և գերագահի հարաբերություններ: Մ.թ.ա.331 թ. հայկական բանակը պարսկական զորքերի կազմում մասնակցեց Գավգամելայի ճակատամարտին: Ինչպես նշում են պատմիչները, մակեդոնական բանակի առաջին հարվածներից հետո պարսկական զորքը խուճապահար փախուստի դիմեց: Միայն հայկական 48000 ոց զինուժը մինչև վերջ դիմադրեց մակեդոնացիներին ու արժանապատիվ նահանջեց մթնշաղին: Պարսկական տերությունը կործանվեց, իսկ Հայաստանը վերագտավ իր լիակատար անկախությունը: Մ.թ.ա.247 թ. Պարսկաստանի տարածքում հաստատվեց Պարթև Արշակունիների թագավորությունը: Նրանց կրտսեր ճյուղը հաստատվեց հայոց գահին 52 թ.՝ հիմք դնելով հայ Արշակունիների թագավորությանը: Հայերը և պարթև Արշակունիները ոչ միայն խաղաղ դրկիցներ էին, այլև՝ բարեկամներ, դաշնակիցներ՝ միշտ միասին էին դիմագրավում հռոմեական զավթիչներին: 224 թ. Իրանում պարթև Արշակունիների դեմ ապստամբեց պարսիկ Արտաշիր Պապական իշխանը, հաղթեց, կործանեց պարթևական պետությունն ու հիմք դրեց պարսիկ Սասանյան թագավորությանը: Սասանյաններն արդեն զրադաշտական էին: Սկիզբ առավ երկարատև հայպարսկական պատերազմը, որն ավարտվեց հայոց Խոսրով արքայի սպանությամբ և Հայաստանի գրավմամբ: Հետագայում Հայաստանն ազատագրվեց:301 թ. Հայաստանը որպես պետական կրոն ընդունեց քրիստոնեությունը: Դա ավելի սրեց հայ-պարսկական հարաբերությունները, քանզի հայոց քաղաքական կյանքում էական դեր ստանձնած եկեղեցին հայոց քաղաքական կողմնորոշումը շարունակ թեքում էր դեպի Հռոմ: Եվ եկեղեցին հանդիսացավ այն հիմնական ուժը, որ ոչ միայն փչացրեց հայպարսկական հարաբերությունները, այլև դեպի կործանում տարավ հայոց պետականությունը:387 թ Պարսկաստանն ու Հռոմը միմյանց միջև բաժանեցին Հայաստանը: Եթե բարեկամ ձևացող դավանակից Հռոմն անմիջապես վերացրեց Հայոց թագավորական իշխանությունը Արևմտյան Հայաստանում, պարսիկներն այն պահեցին: Ավելին, երբ 405 թ. Մեսրոպ Մաշտոցը վերականգնեց հայոց գրային համակարգը, պարսից արքունիքը ոչ միայն չխոչընդոտեց, այլև խրախուսեց Հայաստանում ազգային զարթոնքը: Պարսիկներին ձեռնտու էր զորեղ Հայաստանի գոյությունը, որպես ապավեն Արևելքում Հռոմի ոտնձգությունների դեմ: 428 թ. հայ իշխանների խնդրանքով պարսից արքունիքը վերացրեց հայոց Արշակունիների թագավորությունը: Հայաստանը դարձավ Սասանյան Պարսկաստանի մարզերից մեկը: V-VI դարերում հայերը պարսիկների դեմ մի քանի ապստամբություն բարձրացրին: Սակայն պարսկական տիրապետությունը պահպանվեց մինչև արաբների կողմից Իրանի նվաճումն ու Սասանյանների թագավորության կործանումը: Իրանը երկար ժամանակ զուրկ էր անկախությունից: Մինչև XVI դարը Իրանի և Հայաստանի տարածքը ասպատակում էին մերթ սելջուկները, մերթ մոնղոլները, Լենկ-Թեմուրի հորդաները, Միջին Ասիայից թափանցած ակ-կոյունլու և կարա-կոյունլու թուրքմենական ցեղերը, որոնք տարածաշրջանում էապես փոխեցին ազգագրական պատկերը: Միայն 1502 թ. պարսիկներն ազգային պետություն ստեղծեցին՝ Սեֆյան Իրանը, ինչը, պետք է խոստովանել, փրկություն դարձավ նաև հայության համար: Հզորացած Պարսկաստանը փակեց Միջին Ասիայից դեպի Արևմուտք թափանցող թյուրքական ցեղախմբերի մուտքը, ինչը սպառնալիք էր Հայկական լեռնաշխարհի բնիկ բնակչության համար: 1604 թ. հայոց Մելիքսեդեկ կաթողիկոսը համոզեց պարսից շահ Աբաս Առաջինին, որ կազմակերպի հայերի գաղթը դեպի Իրան: Հայոց կաթողիկոսն այս գաղթից ուներ իր նեղ անձնական շահերը: Այդ մասին անթաքույց գրում է դեպքերի ականատես պատմիչ Առաքել Դավրիժեցին: Իսկ Իրանի շահը ցանկանում էր հայ բնակչության հաշվին ոտքի կանգնեցնել Իրանի տնտեսությունը: Արարատյան երկրից շուրջ 300 հազար հայ բռնի տեղափոխվում է Պարսկաստան: Ձևավորվում է Նոր Ջուղա հայաքաղաքը: Հայերը իսկապես մեծ ներդրում ունեցան պարսկական տերության տնտեսական և մշակութային կյանքում: Հայերի ձեռքում կենտրոնացավ միջազգային առևտրի զգալի մասը: Շահ Աբասը պարսկական մետաքսը միջազգային շուկա արտահանելու մենաշնորհը տվեց հայերին: Նոր Ջուղայի առևտրական կապիտալն այդ ժամանակներում հավասարը չուներ տարածաշրջանում: Պետք է նշել, որ Նոր Ջուղան XVII-XIX դարերում ամենամեծ հայաքաղաքն էր և հայ մշակութային, գիտական մտքի ամենամեծ կենտրոնը, որ հետագայում աստիճանաբար իր տեղը զիջեց Թիֆլիսին: 1638 թ. Նոր Ջուղայում բացվեց Մերձավոր Արևելքի առաջին տպարանը: 1881 թ. մեր հայրենակիցների ջանքերով Իրանում հիմնվում է առաջին թատերասրահը: Կինոյի ասպարեզում առաջին իրանցի կին դերասանուհին Ասյա Գաստանյանն էր, որ նկարահանվել է «Հաջի աղան կինոյի դերասան» ֆիլմում: Գաստանյանը նկարահանվել է նաև «Աբի Ռաբի» ֆիլմում, որի սցենարիստն էր Ավանես Օգանյանցը՝ պարսկական կինոյի առաջատարներից մեկը: 1804-1812 և 1826-1828 թթ. ռուս-պարսկական պատերազմներում Պարսկաստանը պարտություն կրեց և ռուսական կառավարությունը Հյուսիսարևելյան Հայաստանը բռնակցեց Ռուսական կայսրությանը: Ներսես Աշտարակեցի կաթողիկոսի աջակցությամբ կազմակերպվեց պարսկահայերի գաղթը դեպի ռուսական տիրակալության տակ գտնվող Հայաստան:
Պարսկահայոց ծաղկուն ու զարթոնք ապրող համայնքը հայտնվեց կործանման եզրին: Հայերը՝ որպես Իրանի քաղաքացի, միշտ ակտիվ ներգրավված են եղել երկրի քաղաքական, մշակութային կյանքում: 1980-1988 թթ. պարսկաիրաքյան պատերազմին շուրջ 20 հազար հայ մասնակցեց, հարյուրավոր հայեր զոհվեցին Իրանի անկախության համար: Այսօր Իրանում բնակվում է մոտ 150 հազար հայ: Իրանի սահմանադրությամբ հայերին տրված են մշակութային և կրոնական ինքնավարության լայն իրավունքներ։ Իրանական Մեջլիսում պարտադիր երկու տեղը պատկանում է հայերին, իսկ մեկական տեղ՝ հրեաներին, զրադաշտականներին և ասորիներին։ Սպահանում այսօր 20 հայկական եկեղեցի կա, որոնցից 13ը գործող են։ Թեհրանում 8 գործող եկեղեցի կա։ Հայկական եկեղեցիները պետական հոգածության տակ են: Երկրում շուրջ 45 հայկական դպրոց կա, որոնցից ավելի քան 15ը Թեհրանում են։ Իրանում գործում են հայկական մշակութային ընկերություններ, որոնցից խոշորագույնը Թեհրանի «Արարատ» միությունն է, տպագրվում են բազում հայկական թերթեր: Հնագույնը դաշնակցության «Ալիք» թերթն է, որ սկսել է տպագրվել XX դարի սկզբից: Իսկ բարեկամ ու հզոր հարավային հարևանի՝ Իրանի Իսլամական Հանրապետության հետ այսօր բարիդրացիական հարաբերություններ ունենալու և սերտ տնտեսական համագործակցության կարևորության մասին խոսելն ինքնին ավելորդ է:
Նմանատիպ Լուրեր
