<

Չնայած պարսկերեն թարգմանությունների մեծ մասն արվել է թարգմանչական շարժման առաջին դարում, կան որոշ ապացույցներ, որ այս միտումը շարունակվել է առնվազն մինչև հիջրեթի երրորդ դարի վերջը: Օրինակ, Աբու ալ-Աբբաս Մուհամմադ իբն Մարզբան ալ-Բաղդադին, ըստ պատմական վկայությունների, արաբերեն է թարգմանել ավելի քան հիսուն պարսկերեն գիրք:

Իբն Նադիմի հեղինակած «Ալ-Ֆիհրիստ» գրքում, որը ներառում է գրեթե ամբողջ թարգմանական շարժումը, նշված են գիտության ոլորտում  թարգմանված 632 գրքերի և աշխատությունների  անունները: Այս աշխատանքների երեք հիմնական ուղղություններն են՝ բժշկությունը (170 աշխատություն), մաթեմատիկան և աստղագիտությունը (131 աշխատություն), փիլիսոփայություն և  տրամաբանություն (118 աշխատություն):

Այս հակիրճ պատկերը ցույց է տալիս գիտության տարածումն իսլամական աշխարհում: Հեղինակային աշխատանքների բովանդակության ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս  դրանց  և՛ քանակական, և՛ որակական  տարածումը:  Մուսուլմաններն  այս ստեղծագործությունների միջոցով առաջին անգամ բնական գիտությունների նկատմամբ  կիրառեցին անմիջական փորձի և դիտարկման մեթոդը:

Պարսկերենից թարգմանված ստեղծագործությունները կարելի է բաժանել երեք խմբի՝  խրատանիներ,  խավդայնամեներ,  առասպելներ ու սնահավատություններ (պատմություններ և  լեգենդներ): Այնուամենայնիվ, որոշ  ստեղծագործությունների  բովանդակությունը չի  կարող սահմանափակվել մեկ թեմայով:

Պարսկական խրատանիներն իրանցիների գործնական իմաստությունն է, ընդորում երբեմն վերցվել է  հնդկական և նույնիսկ հունական իմաստությունից: Այս խմբի  ստեղծագործործությունների ամենահայտնի օրինակը «Քելիլե և Դեմնե» գիրքն է, որը թարգմանել է Իբն Մողաֆան, ինչպես նաև  Աբդոլլահ Իբն Հելալ Ահվազին:

«Ջավիդան Խերադ» (թարգ.Իմաստության անմահությունը) գիրքը ևս խրատանի է, որը   պարսկերենից արաբերեն է թարգմանել Հասան Իբն Սահլը և չորրորդ դարում ներառվել է Մոսկույե Ռազիի նույնանուն ստեղծագործության մեջ: 

Խավդայնամեներն  իրանական ստեղծագործությունների մեկ այլ խումբ է, որում ներառված են   առասպելներ և  Իրանի էպիկական պատմությունը: Այս ստեղծագործությունների միջոցով ձեռք բերվեց իսլամական քաղաքական կառույցների  էվոլյուցիայի մեջ իրանական տարրի ազդեցության ամենակարևոր մասը: Իսկ արաբերեն լեզվով հայտնաբերվել է հատուկ գրականություն ՝  սկսած երկրի կառավարումից մինչև արքունական արարողակարգեր: Այս թեմաներով գրքերը կրում են հետևյալ խորագրերը՝ «Ադաբ ալ-Մոլուք», «Նասիհա ալ-Մոլուք» կամ «Ալ-Ադաբ ալ-Սոլթանիե»: Այս գրքերից ներշնչված Ջահեզը գրել  է  «Ալ-թաջ ֆի Ախլաղ ալ-Մոլուք» խորագրով գիրքը,որը համարվում է ամենահայտնի ստեղծագործություններից մեկը:

Թարգմանչական շարժման ընթացքում արաբերեն թարգմանված գրական և մշակութային ստեղծագործությունների երրորդ խմբին են պատկանում  առասպելներն ու սնահավատությունները:  Պատմության և առասպելների մասին Իբն Նադիմի 188 գրքերից քսանը պարսկական ծագում ունեն, տասնյոթը՝ հնդկական, տասնմեկը՝ հռոմեական: Այդ ստեղծագործությունները հիմնականում պարսկերենից են թարգմանվել արաբերեն: Այս աշխատանքներից ամենահայտնին են Հեզարաֆսան (Հազար ու մեկ գիշեր), Հեզարդաստան, Բուզասեֆ և Բելոհարը, ինչպես նաև «Ալ-Հենդ ֆի Ղեսե Հաբութ Ադամ» խորագրով գիրքը:

«Քելիլե և Դեմնե»-ն համարվում է  աշխարհի գրական գլուխգործոցներից մեկը, որը թվագրվում է ավելի քան 2000 տարի առաջ: Քելիլեի և Դեմնեի գիրքը գիտելիքների և իմաստության հավաքածու է, որը վաղ անցյալում  իմաստուն մարդիկ հավաքել և թարգմանել են տարբեր լեզուներով և փոխանցել գալիք սերունդներին, որպեսզի մարդիկ կարդան և դասեր քաղեն դրա իմաստությունից և խորհուրդներից:

Այս ստեղծագործությունը ի սկզբանե պարսկերեն չի գրվել: Այն  գրվել է Բադիա անունով հնդիկ փիլիսոփայի կողմից և գրվելուց հետո նվիրվել է Հնդկաստանի թագավորին: Հետաքրքիր է իմանալ, որ այս պատմվածքը սկզբում գրվել է սանսկրիտ լեզվով և  Սասանյանների օրոք միջին պարսկերեն է թարգմանվել Նասրոլլահ Մոնշիի կողմից: Պահպանելով բնօրինակի  բովանդակությունն ու իմաստը՝ նա իր  ընթերցողին է ներկայացրել պարսկերեն լեզվին համապատասխանող նոր  ստեղծագործություն:

Քելիլեի և Դեմնեի պատմությունը  Սասանյանների օրոք մեծ աղմուկ բարձրացրեց   Իրանում, և  հաշվի առնելով այս ստեղծագործության  պահլավերեն թարգմանությունը, Շահի խնդրանքով, այն ժամանակվա հայտնի բանաստեղծ Ռուդաքին ընդունեց այդ ստեղծագործությունը չափածոյի վերածելու  առաքելությունը:

Ներկայումս Ռուդաքիի ընդհանուր տասներկու հազար երկտողերից  առկա է ընդամենը 129 երկտող, որը Սաիդ Նաֆիսիի  ջանքերի շնորհիվ հավաքվել է տարբեր աղբյուրներից ու  տարբեր հին գրքերից: Ինչպես գրքի անունից է երևում, այն պարունակում է խրատական հեքիաթներ, անդրադառնում է Քելիլեհ և Դեմնե անուններով երկու շնագայլների արկածներին: «Քելիլե և Դեմնե» գրքի ամենամեծ առանձնահատկությունը կենդանիների միջև փոխկապակցված պատմություններն են, որոնք միասին մի համայնքում գտնվում են իրար կողքի, խոսում, երբեմն կռվում, երբեմն օգնում են միմյանց և նույնիսկ դավեր նյութում միմյանց դեմ: Պատմվածքի որոշ հատվածներում մենք տեսնում ենք դատարան, որտեղ կենդանիներ են հավաքվում ՝ արդարություն պահանջելու  համար: Ընդհանրապես, այն ամենը, ինչ գոյություն ունի մարդկային հասարակության մեջ, գոյություն ունի  Քելիլե և Դեմնե գրքում, բայց այլ տեսքով և ավելի տարբերվող արարածների մասնակցությամբ: 

Իհարկե, հիշեք, որ «Քելիլե և Դեմնե»-ի արձակ օրինակի  ոչ բոլոր գլուխներն են  պատմում կենդանիների լեզվից,  շատ պատմություններում  հեղինակը  ուսուցանելն է նկատի ունեցել, և երբեմն պատմությունն ավարտում է տարբեր փոխաբերություններով և խորհրդանիշներով: 

«Քելիլե և Դեմնե»-ի ուսանելի պատմությունները ներառում են 10 գլուխ, որոնցից յուրաքանչյուրում կան հետաքրքիր և հուզիչ պատմություններ տարբեր իրադարձությունների վերաբերյալ: Այս գրքում տեղ գտած պատմությունների լավ հատկությունն այն է, որ դրանք կարճ են և սահուն: Որովհետև ընթերցողը հեղինակի ուղերձը հասկանում է մեկ անգամ կարդալով:

Հնդկական, իրանական և իսլամական  հասարակությունների քաղաքակրթությունների պատմության մեջ «Քելիլե և Դեմնե»-ն տարբեր առումներով  մեծ նշանակություն է ունեցել: Այս գիրքը լավապես  արտացոլում է ավանդական հասարակության մեջ մարդու և հասարակության նկատմամբ հայեցողությունը: Այս գիրքը բազմաթիվ շերտեր ունի՝ արևելյան տարբեր մշակույթների հետ միաձուլման բերումով: Այս գրքում կարելի է տեսնել և ուսումնասիրել հնդկական, Իրանական և արաբական երեք մեծ քաղաքակրթությունների դերը: «Քելիլե և Դեմնե»-ի  պատմությունների մեծ մասը այլաբանական են և կենդանիների լեզվով: Հավանաբար, կենդանիների կերպարների օգտագործման հիմնական պատճառը դրա քաղաքական բովանդակությունն է: Այս կերպարները հնարավորություն են տվել  հեղինակին արտահայտել հարցեր, որոնց ձևավորումը մարդկային կերպարների տեսքով կարող էր խնդիրներ առաջացնել: «Քելիլե և Դեմնե» ստեղծագործությունն իր գեղարվեստական-ուսուցողական բացառիկ հատկանիշների շնորհիվ,  հայտնի դարձավ ոչ միայն իրանական, այլև համաշխարհային գրականության պատմության մեջ:

«Քելիլե և Դեմնե»-ի խրատական հեքիաթները պատմում են առօրյայի մասին և երբեք չեն հնանում: Մարդիկ գրքի յուրաքանչյուր էջը կարդալով կարող են նոր փորձ ձեռք բերել իրենց կյանքի համար: 

Թարգմանեց՝ Շաղիկ Քեշիշյանը